Թատերագետ, հրապարակախոս Արա Նեդոլյանը կարծում է, որ այսօր Հայաստանում ավելորդ աղմուկ է, քանի որ իրական ռեֆորմները չեն երևում:

Նա առաջարկում է հիշել 1990-ականները, երբ օդում սավառնում էին նոր տեքստերը, ֆիլմերը, հաղորդումներն ու հոդվածները: Վերհիշել, թե ինչ շարժ կար անկախ Հայաստանի առաջին տարիների եթերում.

«Այն ժամանակ միացնում էինք հեռուստացույցն ու զարմանում՝ միանգամից հասկանալով, որ ժամանակը փոխվել է, որ հետաքրքիր է, ուրիշ է»: 

Իսկ հիմա հետհեղափոխական շրջանում փոփոխությունն ու ուրիշ լինելը գրեթե չի զգացվում:

Արա Նեդոլյանի կարծիքով՝ նոր իշխանությունների գիծը հին ինստիտուտներին նոր շունչ տալն է: Վարչարարությունը, այլ ոչ թե բարեփոխումը:

Ապրում ենք տագնապալի լրատվական ֆոնի ուղեկցությամբ, որն անընդհատ պահում է լարվածության մեջ: Տագնապը շահավե՞տ է:

Հասկանալի է, որ տարբեր լրատվամիջոցներ տարբեր շահեր ունեն, և դա անխուսափելի է: Բայց միգուցե հիմնական պատճառը, որ լրատվության մեջ տագնապից բացի չենք տեսնում այն, ինչ սպասում ենք, ուզում և նույնիսկ տենչում ենք, այն է, որ հասարակությունը կողմնորոշված չէ, թե ուր է գնում և ինչ է անում:

Ի վերջո, պահպանողականությունը չպարտվեց հեղափոխության ընթացքում, այլ ընդհակառակը վերահաստատվեց որպես իշխող նորմ:

«Հեղափոխություն» բառը քաղցր ասում ենք, բայց չունենք հեղափոխական բարեփոխումների ծրագիր: Չունենք կյանքը փոխելու ծրագիր:

Եվ եթե չունենք, նշանակում է այնուամենայնիվ հենվում ենք Սովետական Հայաստանի պատկերացումների վրա: Նկատի ունեմ ոչ թե սովետականությունը, այլ Հայաստանն իբրև ազգային տիեզերք կառուցելու փորձը, որը արվել է 1960-80-ականներին: 

Ձգտումը ազգային իդեալի, որը ինչ-որ փուլերով ձևակերպվել է 19-րդ դարում, ստալինյան ժամանակաշրջանում ու 1960-ականներին:

Ու հիմա լուրջ մարդիկ փորձում են այդ իդեալը լրջորեն պահպանել ու լրջորեն քարոզել՝ համոզված լինելով, որ այդ իդեալը քարոզելն ու պահպանելը ճիշտ է, և դա է իրենց առաքելությունը:

Ո՞րն է այդ իդեալը:

Որ պետք է վերականգնել մինչ անկախությունը եղած լավը՝ առանց փոխելու, կերպարանափոխելու էությունը:

Ի՞նչ է ուզում լինել մարդը հասարակական թատերաբեմում և մեդիայում: 

Նա ուզում է լինել ազգային, ծանրակշիռ, անպայման տղամարդ (եթե կին է, միևնույն է նույնպես ծանրակշիռ և տղամարդավարի), ոչ մի դեպքում թեթևսոլիկ բաներ իրեն թույլ չտալ, ասել այն, ինչն ուզում են լսել բոլորը: 

Այսինքն, երբեք չասել այն, ինչն իր կարծիքով, կստեղծեր վտանգ դառնալու լուսանցքային, մարգինալ:

Երևի բոլորս էլ նույնն ենք զգում, երբ, ասենք, պատասխանում ենք լրագրողների հարցերին: Ամեն դեպքում լրջանում ենք, ինքներս մեզ խմբագրում ու սկսում ծանր կերպով հոգալ հայրենիքի հոգսերը: Ես էլ եմ դա անում հիմա:

Մարդիկ դժվար են արտահայտում իրենց այն կողմը, որը տանում է դեպի թեթևություն, հետաքրքրություն, էքսպերիմենտ, անհայտը, այլը, ոչ սովորականը:

Ես դա կապում եմ այն բանի հետ, որ մեր կյանքի այլընտրանքը դեռ ձևակերպված չէ:

Բայց ունեցել ենք 1990-ականներ, որոնք էմոցիոնալ առումով ամենալավ տարիներն էին, քանի որ կար դրական անհայտի սպասում: 

Իհարկե, դա լավ փորձ էր, որը հիմա շարունակում է գոյատևել ինչ-որ լուսանցքներում, այսինքն, կյանքի այն դրվագներում, որտեղ հայը հային հանրայնորեն երբեք չի պատմի:

1990-ականների փորձը հիմնականում դիտարկվում է որպես բացասական, որպես տրավմա (և՛ կենցաղային, և՛ հանրային իմաստով), այլ ոչ ազատագրում և նորը ստեղծելու հնարավորություն: 

Կարո՞ղ ենք ասել, որ հիմա չկա ուրախություն կառուցելու նորը: Իսկ հեղափոխություն անելու՝ կար:

Հեղափոխության ընթացքում իշխանության չեկավ (նկատի ունեմ ոչ թե կառավարությունը, այլ ավելի լայն, հանրային իշխանություն) այն զանգվածը, որն իսկապես չէր սիրում ներկան և պատրաստ էր այն փոխարինել անորոշ, բայց հետաքրքիր ապագայով:

Փոխարենը եկավ և՛ լավ, և՛ վատ իմաստով քաղքենիությունը, որն ուզում է ժխտում ու խզում չառաջացնելով սովետահայ և «հանրապետական» անցյալի հետ, երկար և դանդաղ փորձել այնուամենայնիվ զարգացնել եղածը և մարդկայնացնել այն:

Ամեն ինչը նախատեսված է անել փուլ առ փուլ, և պարզ չէ կլինի արդյո՞ք համարձակ, հավակնոտ իշխանություն, թե՞ ոչ:

Բայց իհարկե, այսօրվա քաղքենիական իշխանությունները կես քայլ առաջ են նախորդ հանցավոր և ցինիկ իշխանություններից:

Ինձ համար մեծ հետընթաց է մշակույթի նախարարությունը, որտեղ հիմա վերացավ նորի, թեթևի անկաշկանդի նշույլը, իսկ մշակույթի ոլորտի նոր պատասխանատուն պաշտոնապես ասաց, որ մենք այսուհետև պետք է հույս դնենք պրոֆեսիոնալների, այլ ոչ թե «սիրողական մոտեցումների» վրա:

Եվ փակեց փոքր, անկախ նախագծերի ֆինանսավորումը:

Այսինքն, նա ամբողջ լուսանցքը միանգամից մերժեց՝ հասկացնելով, որ պրոֆեսիոնալները նրանք են, ովքեր Գրողների միության անդամ են, աշխատում են Սունդուկյանի անվան ակադեմիական թատրոնում և սովետական ժամանակներից հաստատված այլ կառույցներում:

Պիտի կտրուկ քայլեր արվեի՞ն:

Նաև ցանկություն լիներ տարբեր ոլորտներ դնելու նոր հիմքերի վրա: Այդ ռազմավարությունը չկա, և ոլորտները ավելի շուտ պարզապես վերականգնվում են: 

Հանրային իշխանություն ունեցողները հաստատ երազում են, որ օրինակ, նորմալ աշխատեն Գրողների միությունը, թատրոնները, Ազգային ակադեմիան, համալսարանները և այլն: 

Որ նորմալ ու անցնցում աշխատի մեդիան՝ ունենալով հստակ համարակալումներ՝ հեռուստադաշտում լինի առաջին ալիք, երկրորդ ալիք, երրորդ ալիք և այլն: Որ լինեն ասենք, երեք կարևոր թերթ, հաստ ամսագրեր (էլի երեք հատ):

Մի խոսքով՝ ուզում են, որ այդ ամենը նորից սկսի աշխատել:

Ես չգիտեմ, թե որքանով է դա հնարավոր, բայց գերակայող ցանկությունը հենց դա է:

Այսինքն, աշխատեցնել այն բաները, որոնք կարծես թե դադարում էին աշխատել, քանի որ պետք է փոխարինվեին:

Իսկ հիմա այդ բոլորը նորից զոռով փորձում են կարգի բերել ու  աշխատեցնել: Միգուցե դա որոշ չափավոր արդյունք տա:

Որը՞ պիտի լիներ էքսպերիմենտների տեղը մեդիայում:

Հիմա կարելի է կարդալ մեկ լրատվամիջոց և մոտավորապես հասկանալ այն ամենը, ինչի մասին խոսում է հասարակությունը: Մեդիան կարող է չունենալ սեփական օրակարգը և տալ միջինացված ինֆորմացիա:

Իսկ երբ փորձ են անում լինել յուրահատուկ, սովորաբար նեղ շրջանակից դուրս ազդեցություն չեն ունենում: 

Միգուցե դա կարող էր անել Հանրային հեռուստատեսությունը, որը այնուամենայնիվ ընկալվում է որպես իշխող դիսկուրսի տեղ, այլ ոչ թե էքսպերիմենտների ու արվեստի ոլորտ:

Ի վերջո, հեռուստատեսությունը նույնպես արվեստ է:

Արվեստ ասելով հասկանում ենք հետաքրքիրի, նորի, չտեսնվածի որոնումները, որից ստանում ենք զգայական հաճույք: Իսկ դա պահանջում է տաղանդ, կտրուկություն, նոր կերպարանք, այլ ոչ թե ինքնահարմարեցում իշխող մշակութային մոդելին:

Որքա՞ն կարևոր է, թե ով է ֆինանսավորում լրատվամիջոցը:

Կարծում եմ, բացի փողից կարևոր է, թե փող տվողն ինչ է ուզում, որոնք են նրա մանկության երազանքը և իդեալները, որոնց նա անկեղծորեն ուզում է համապատասխանեցնել իրեն պատկանող լրատվամիջոցը:

Իշխանության իդեալները չեն տարբերվում 50-60 տարի առաջ եղած իդեալներից: «Ձնհալային» արժեքներն են այսօր մնում ակտուալ: 

Մեծ հաշվով «ձնհալը» ֆեյք էր, քանի որ առաջարկվում էր լինել ազատ ճնշման տակ: Դրանից հետո եկավ լճացումը:

Լճացումը «ձնհալի» ճգնաժամն էր: «Ձնհալի» տարիներին Հայաստանը եկավ ինքնահավասարակշռության և առաջին անգամ սկսեց վարել ազգային քաղաքականություն: Այնպես, ինչպես ստացվում էր, ինչպես թույլատրվում էր և ինչպես կտրում էր ղեկավարների խելքը:

Բոլոր դեպքերում թե՛ քաղաքականությանը, թե՛ տնտեսությանը միևնույն է թելադրելու է մշակութային քաղաքականությունը:

Թվում է, որ դա երկրորդական մի բան է, բայց իրական թելադրողը դա է: 

Նիկոլը Փաշինյանը շատ բան է անում, ոգևորում ու խոսում, որ փոխվի մշակույթը: 

Նիկոլ Փաշինյանն անշուշտ ունի հեռու գնացող ցանկություններ, բայց մեծ դեր են խաղում նրա արվեստային, մշակութային պատկերացումները:

Վարչապետ ընտրվելուց հետո նա առաջինը այցելեց Սունդուկյանի անվան թատրոն և դրանով իսկ արժևորեց հենց դա:

Հարցը սա է. նա կգա՞ «փախած» համարվող, էքսպերիմենտալ, միգուցե սկանդալային միջոցառմանը, թե՞ ակադեմիական թատրոն:

Ազգային օջախ ստեղծելու քաղաքականությունն, օրինակ, մեխանիկորեն վերարտադրվում է «Թռիչք կկվի բնի վրայով» գրքում: Եվ վարչապետը այդ ներկայացումն է գնում դիտելու:

Տարբեր հարթակներում ու սոցցանցերում կարծես բացել են խցանը ու հորդում է խավարամիտ խոսքը, ատելության կոչերը: Դա է նաև մշակույթը:

Ինձ թվում է Հայաստանին պետք է անել մի վճռական քայլ և ազատվել վայրենությունից՝ ռեպրեսիվ միջոցներով: Այսինքն, իսկապես սկսել հետապնդել, նաև քրեականորեն, ատելության խոսքը և սահմանել որոշակի հանրային ստանդարտ, որից ցածր չի կարելի իջնել: 

Լրատվամիջոցների նյութերի մեկնաբանությունները պիտի մոդեռացվեն, քանի որ իրոք անտանելի են:

Հիշում եմ, որ մի օլիգարխ ստիպում էր իր աշխատակիցներին ժպտալ: Նրան շատ քննադատեցին մեդիայում, բաց կարծում եմ՝ նա ճիշտ էր: Կան բաներ, որոնք արվում են ստիպելով:

Այո, ողջ հայ ժողովրդին հարկավոր է ստիպել ինչ-որ հանրային շփման ստանդարտ, որը կընդարձակվի ու կտարածվի բոլորի վրա:

Իհարկե, հիմա իմ նախկին ասածների հետ կա հակասություն, նկատի ունեմ նորարարությունն ու ազատությունը: Բայց ստանդարտի մշակումը և դրա հետ հարաբերվելու ձևերը պետք է տարբերել:

Փարաջանովը ստանդարտ մարդ չէր, բայց երբ խոսում էր, բոլորը հասկանում էին, որ նա խոսում է ստանդարտից բարձր դիրքերից, ոչ թե ցածր:

Հարձակվու՞մ ես մետրոյում տեղի ունեցող ներկայացման վրա, ուրեմն պատասխան տուր որպես խուլիգանական արարք գործած քաղաքացի, այլ ոչ թե համարիր դա քո ազատության արտահայտման իրավունքը:

Իսկ ինչու՞ նման մանր միջադեպերը պատասխան չեն ստանում:

Նոր իշխանությունները երևի ուզում են, որ իրենց բոլորը սիրեն:

Նրանք հիմնական շեշտը դրել են վարչարարության վրա: Ընդ որում՝ ոչ թե ինովացիոն, այլ գորշ, բայց բոլոր դեպքերում՝ ոչ հանցավոր:

Թերևս հավատում են, որ վարչարարությունը բուժում է շատ վերքեր, և եթե բոլոր իշխանական օղակները (վարչապետից մինչև գյուղապետ) դիմանան մի քանի տարի և չվերցնեն կաշառք, դա արդեն իսկ կլինի հսկայական դրական փոփոխություն:

Բայց դա լավ է:

Իհարկե, լավ է, բայց բավարար չէ, քանի որ դա արվում է կամային ուժով: Այսինքն, պարզ չէ, թե ինչու չպիտի վերցնեն կաշառք:

Հարցը մեխանիզմներն են ու մշակույթը, եթե դրանք չկան, կամային գործոնը բավարար չէ:

Բերեմ բանակի օրինակը. եթե բանակում ապահովվում է կանոնակարգի կատարումը, արդեն լավ է: Բայց կա այլ մոտեցում. եթե բանակը դառնա պրոֆեսիոնալ, ոչ կանոնակարգային հարաբերությունները ավտոմատ կերպով դուրս կգան: 

Եթե առաջին դեպքում անընդհատ կամք, հսկողություն ու զգոնություն է պետք, ապա երկրորդ դեպքում փոփոխությունները կլինեն էականորեն տեսանելի:

Պրոֆեսիոնալ, այլ ոչ զորակոչիկների բանակն ավելի արդյունավետ է:

Հարցը սա է. լավ վարչարարությու՞ն, թե՞ բարեփոխումներ: Դրանք երկու տարբեր փիլիսոփայական համակարգեր են: Լավ բարեփոխման դեպքում վարչարարության 70%-ը ինքնաբերաբար վերանում է:

Այսինքն, վերացնե՞լ ավելորդ օղակները, կարծր մոդելները:

Անել այնպես, որ մարդու բնական ցանկությունները խրախուսվեն, այլ ոչ թե զսպվեն ու քննադատվեն: Որ աշխատեն մարդու բնական, բնազդային հակումները:

Դրա լավագույն համեմատությունը նորից բանակն է: Եթե այն դառնա եկամտի և կարիերայի աղբյուր, մարդիկ իրենք ամեն ինչ կանեն, որպեսզի բանակը նորմալ գործի և սպաներն ու զինվորները ժպտան միմյանց: Իսկ եթե բանակը բնական կազմակերպման ձև չէ, ուրեմն օրական 24 ժամ պետք է հետևել և հսկել, որ այնտեղ չհայտնվեն ոչ կանոնակարգային հարաբերություններ:

Համալսարանը և դպրոցը կփոխվեն, եթե այնտեղ մտնի այն մարդը, որը այսօր այստեղ լավագույնս է կատարում տվյալ ոլորտի խնդիրները (ֆիզիկայի, քիմիայի, գրականության և այլն), այլ ոչ թե նա, ով անգիր գիտե, թե ինչ է պետք, բայց ինքը ոչինչ չի կատարում:

Եվ նաև նման լրատվամիջոց, որը կլինի հետաքրքիր և դոգմայից դուրս: Որքան տեսնում եմ, մենք ունենք մի քանի հարթակներ, որոնք տարբերվում են հիմնական կաղապարից, բայց իրենք էլ այլընտրանքային կաղապարներ են:

Էֆեկտիվ և նաև եկամտաբեր են սավառնող արժեքները, և պատահական չէ, որ աշխարհն անընդհատ գնում է դեպի դրանք:

Սավառնող արժեքները ոչ թե պատասխանատվությունից խուսափելու ձև են, այլ ավելի վստահելի են ու կենսունակ: Եվ գործ ունեն սթափ տեխնոլոգիայի հետ: 

Ասենք, Իլոն Մասկի նման ստանդարտից դուրս մարդիկ ավելի էֆեկտիվ են, քան կոստյում-փողկապով բանկի կառավարիչները, ավանդական Ռոթշիլդները:

Սավառնող արժեքները կյանքի ավելի լավ կազմակերպման ձև են: Բայց շատ տարածաշրջաններ, այդ թվում՝ Հայաստանը, դեռ դրան չեն հավատում:

Ես կարծում եմ, որ մեր իշխանությունները կարող են անկեղծորեն ընդունել, որ ազատը, լուսանցքայինը, նորը, արտասովորը լավ է, բայց նրանց մոտ միանգամից առաջանում է միտք, որ դա վտանգավոր է, քանի որ մենք պատերազմող երկիր ենք և չենք կարող տրվել ինովացիոն, նոր, թրթռացող մոդելներին: 

Որոշ իմաստով, դա արդարացված է, և չեմ մեղադրի այն մարդկանց, որոնք պահում են ավելի կոշտ ազգային նկարագիրը՝ սպառնալիքի դեպքում:

Բայց լուսանցքում միշտ կա սավառնողը, և արժեքը դա է:

Հարցազրույցը Նունե Հախվերդյանի