Հանրային հեռուստաընկերության լրագրող Հայկ Նավասարդյանը վերհիշում է 2020-ի Արցախյան 44-օրյա պատերազմը, որի ականատեսն է եղել:

– Տղե՛րք, էս ա մի շաբաթվա ուտելիք կա՝ մակարոնեղեն, պահածոներ, չայ կոֆե…Կամերանները էս ա ստեղ ա, կասկա-բրոնիկ իրա տեղը։

Օպերատոր Հակոբը  գործընկեր Արտակի հետ գույքի հանձնում-ընդունում է անում:

– Հա՛յկ, արի ստեղ ուրիշ բան կա, ես էլ դա քեզ հանձնեմ,- ասում է իմ գործընկեր-ընկեր լրագրող Մուշեղը:

– Նայի էս ավտոմատն ա, երկու հատ պահեստատուփով, էս էլ գրանատ, հանձնում եմ քեզ, սա քո պատասխանատվության տակ ա:

– Մու՛շ, սա ինչի համար ա՞,- ակամայից հարցնում եմ արդեն զինակից դարձող ընկերոջս,- զենքը ի՞նչ ենք անում:

– Ընկե՛ր, մեզ են տվել, որ պոստեր բան գնալուց հետներս լինի, մարդ ես կարող ա հանկարծ պետք լինի, վիճակը էնքան էլ լավ չի:

Կես ժամ անց հերթափոխը շարժվում է Երևան:

Մարտական «նոր ընկերս» շուտով իր պատվավոր տեղն է զբաղեցնում իմ կողքին՝ գետնին փռված «անկողնու» աջ մասում՝ Արցախի դրոշի կողքին, Շառլ Ազնավուրի անվան Ստեփանակերտի մշակույթի կենտրոնի նկուղում:

Լույսը մի կերպ գիշերվա վերմակի տակից ուզում է աչք բացել, բայց չի ստացվում:

– Վե՛ր կացեք, տղե՛րք, լույսը բացվել ա, գնանք տեսնենք, որ ուղղությամբ կարանք սյոմկա անենք,- գիշերվա «անուշ» քնից իրականության դառը ձայնով փորձում եմ արթնացնել գործընկերներիս:

Ժամը տասն է, քաղաքում կրկին պայթյուններ են, ու օդային տագնապի ազդանշանը համառորեն չի լռում: Նկարահանող խումբը տեսախցիկները տեղավորում է մեքենայի մեջ: Հագնում ենք զրահաբաճկոններն ու  սաղավարտները: Վարպետ Գառնիկը, ինչպես միշտ, հրաժարվում է զրահաբաճկոնից:

– Ոնց որ թե ամեն ինչ վերցրել ենք, չէ՞– հարցնում եմ գործընկերներիս:

– Բա սա չես վերցնու՞մ (նկատի ունի ինքնաձիգը),- հարցնում է Արցախի սիմֆոնիկ նվագախմբի տնօրեն Սիմոնը, որ պատերազմի օրերին մեզ հետ նույն հարկի տակ էր ապրում:

– Չէ՛, չէ՛, դա չեմ վերցնում, կարող ա փրկելու փոխարեն ավելի վատ լինի դրանով, ի՞նչ իմանաս:

Ճանապարհը ձգվում է Մարտունի. Առաջնագծում եմ… Հարցազրույցիս հերոսը 18-ամյա տղա է, տակավին  երիտասարդ՝ դեմքին երևի դեռ սափրիչի առաջին կտրածի ցավն էլ չի զգացել, բայց հիմա սահմանապահ զինվոր է. զենքը ձեռքին, մինչև ատամները զինված, ինքնավստահ, աչքերից կրակ է թափվում: Եվ միայն այստեղ եմ զգում՝ ինչ էներգիա ունի 18 տարեկանը՝ պատրաստ ամեն վայրկյան հանուն հողի ինքնազոհության գնալու: 

Ես՝ 34-ամյա երիտասարդ՝ զրահաբաճկոնով, պաշտպանիչ սաղավարտով ու ձեռքիս  իմ «զենք»-ն է՝ Առաջին ալիքի կապույտ տարբերանշանով միկրոֆոն: Անկեղծ պետք է լինեմ հենց այդ օրը ավելի սրվեց  ինքս ինձ հետ կռիվը՝ մնալ լրագրո՞ղ, թե՞ զենք վերցնել: Նայում եմ երիտասարդին ու չեմ լսում նրան, մտածում եմ՝ այլ բան է ասում նա ինձ՝ մոտավորապես նման տեքստ. «Տեսնես չի՞ ամաչում իրա տարիքից, ձեռքի միկրոֆոնից…թու՜…»:

Իսկ մինչև տղան իմ տված պարզագույն հարցին փորձում է պատասխանել, մտքերս այլ տեղ են «հոսում».

– Ի՞նչ անեմ, թողնեմ միկրոֆոնը, զե՞նք վերցնեմ, կամ միգուցե երկուսը միասի՞ն… բայց հստակ գիտակցում եմ՝ երբ զենք վերցնեմ, կդառնամ զինվոր, իսկ այդ դեպքում՝ ես այլևս լրագրող լինել չեմ կարող, չէ՞ որ կան հստակ էթիկական սկզբունքներ. Պահպանել անաչառություն և անկողմնակալություն: Մյուս կողմից, ինչպես մտածել՝ պահպանել լրագրողի էթիկան, երբ գրեթե ամեն օր քո առաջ քո հարազատն է զոհվում․․․

Երիտասարդին նայելով շարունակում եմ մտածել. «Իսկ եթե միկրոֆոնի հետ զենք էլ ունենամ՝ ապահովության համար.այդ դեպքում եթե հանկարծ մի օր գերեվարվեմ…ու զենքով, գրպանումս՝ լրագրողի վկայական, ոչ մի միջազգային կառույց ինձ չի փրկի, ինձ հետ էլ կվարվեն, ինչպես սովորաբար՝ ռազմագերու հետ… բայց ես ուզում եմ, այո կյանքի գնով թեկուզ, աշխարհին ցույց տալ ի՞նչ է կատարվում Արցախում… Լավ, ի՞նչ անեմ ես, գրողը տանի»,- մտքերս հանգիստ չեն տալիս օրեր, շաբաթներ շարունակ: Բայց «մարտական ընկերս» շարունակում է պառկած մնալ իր տեղում՝ նույն դիրքով:

Նոյեմբերի 5-ն է: Անտանելի մառախուղ է իջել քաղաքի վրա՝ մի քանի մետր այն կողմ  մարդու աչքին ոչինչ հասանելի ու տեսանելի չէ: Շուշին մի քանի ժամ է՝ ինտենսիվ հրետակոծվում է…

Որոշում ենք բարձրանալ, նկարահանել: Արդեն գիտենք՝ ծանր իրավիճակ է բերդաքաղաքի շուրջը. Հերթափոխի գալու ժամանակ տեսել ենք ճանապարհի երկայնքով փորված խրամատները. դա մեկ բանի մասին էր հուշում՝ հակառակորդը քաղաքին մոտ է ու արդեն տարանջատելը դժվար է՝ որտեղ են մերոնք,ո՞ր ուղղությամբ գրոհող հակառակորդը: Չկա երաշխիք, որ դու չես հայտնվի նրանց թիրախում:

Բարձրանում ենք Շուշի։

Վառվող տներից բարձրացող լույսը հուշում է մոտավոր տեղանքը: Հարևանությամբ երկու տուն է այրվում. կրակի ճտճտոցները մի քանի հարյուր մետրի վրա էլ պարզ լսվում են:

Թանձր մառախուղը ծածկել է բերդաքաղաքի փողոցները, մոտ կես ժամ քաղաքի ուղղությամբ հրթիռ չի արձակվել, լռություն է՝ անտանելի, ոչինչ չասող: Առաջին անգամ մարմնովս հապճեպ անցնող սարսուռ եմ զգում, հավանաբար անորոշ ու անաղմուկ տեսարանից: Ինքս ինձ էլի խոսում եմ.

– Այ թե ինչի համար էր պետք զենքը վերցնել, ավելի ինքնավստահ կլինեի: Չէ՞ որ մարտերն արդեն քաղաքի մատույցներում են ու ի՞նչ իմանաս՝ քաղաքում ինչ իրավիճակ է:

Աստիճանաբար կրակահերթերի խլացնող ձայներ են լսվում, ակամայից ինձ փորձում եմ պաշտպանել, ձեռքս պինդ բռնում է դռան բացիչից, մտածում եմ ինքնաձիգը մոտս լիներ ավելի վստահ կլինեի,,,

Խաչմերուկներից մեկի գրեթե կենտրոնում՝ անկանոն կանգնած «ուազի» ենք հանդիպում՝ առանց պետհամարանիշների: Մեքենայում մարդիկ են նստած, զինվորական համազգեստներով, զարմացած մեզ են նայում, չեն ընկալում՝ ինչ է կատարվում: Մտածում եմ դարանակալած հակառակորդն է հենց

– Տղե՛րք, էս մերո՞նք են, թե …,- հարցնում է վարորդը:
– Չգիտեմ, բայց դու արագ անցի…

Վարպետ Գառնիկը շարունակում է ձեռքն առանց ղեկից պոկելու արագ առաջ ընթանալ: Գրեթե ոչինչ չի երևում:

«Առանց զենքի, այն էլ գիշերվա կեսին Շուշի բարձրանալը ուղղակի արկածախնդրություն էր»,- կրկին մտքերս հանգիստ չեն տալիս ինձ անորոշ խավարի մեջ: 20 րոպեի փոխարեն մեկուկես ժամ անց  Ստեփանակերտում ենք:

***

Մեկ տարի է անցել. հարցը դեռ տանջում է ինձ: Զրուցում եմ իմ գործընկեր Մուշեղի հետ, որն ինձ նման «իր պատերազմն էր ունեցել»:

– Մու՛շ, դու ի՞նչ էիր մտածում այն օրերին, երբ միկրոֆոնը ձեռքիդ օրինակ՝ սահման էիր գնում, չես մտածե՞լ զենք վերցնելու մասին:

– Հըմ…էն էլ ինչքան ու քանի անգամ: Էդ հարցի պատասխանը մինչև էսօր ես էլ չեմ ստացել: Գիտե՞ս քանի-քանի անգամ եմ որոշել մի կողմ գցել միկրոֆոնն ու զենք վերցնել, մտածել եմ՝ մեր գործը ով էլ լինի կարող է անել՝ միգուցե մի քիչ լավ կամ վատ, բայց կանի: Իսկ երկրին այդ օրերին պաշտպանություն էր պետք, կռվել էր պետք, իմ համար մեր արածը էտ օրերին, ոնց որ… չգիտեմ մի տեսակ անկարևոր լիներ: Մինչև էսօր չգիտեմ, ճիշտ ուղիով էի առաջ գնում, թե սխալ: Մի տարի ա անցել, բայց մեկ ա, էդ միտքը տանջում ա, մտածում եմ…Կարող ա՞ միկրոֆոնս զենքով փոխեի ու բոլորովին այլ ելք ունենար պատերազմը: Գուցե շատերը չթողեցին իրենց ձեռքի «գործիքը»: Էս հարցը մեզ երկար կտանջի դեռ, ու դժվար էլ իմանանք՝ ինչ կլիներ, եթե…

 – Մու՛շ, ես էլ քո նման հարցի պատասխանը չունեմ, անընդհատ երկընտրանքի առաջ եմ եղել ու մտածել այլընտրանքի մասին՝ միգուցե երկուսը միասաին  լիներ, բայց չէ որ մեր մասնագիտությանը «ոսկե կանոն» կա, որտեղ սևով սպիտակի վրա գրված է. «Պատերազմի գոտում հայտնված լրագրողները պիտի խուսափեն զինվորական համազգեստ և զենք կրելուց, որպեսզի թիրախ չդառնան և որպեսզի գերի ընկնելու դեպքում նրանց հետ չվարվեն ռազմագերու նման»։

Արի, մի դեպք պատմեմ: Նոյեմբերի 6-ն էր։ Արցախ հայ տղաներին էին եկել ու սպասում էին՝ իրենց հանդերձավորեն, զինեն, ուղեկցեն առաջնագիծ: Ուզում էին հատկապես Շուշիի համար կռվել: Ոչ մի բանի տեղ չգիտեին տղաները: Այդ օրը մի քանի տեղ ես ուղեկցեցի նրանց ու երբ զենք ստացան, Արցախի բարձրաստիճան պաշտոնյաներից մեկի ասացի՝ պրն …յան, խնդրում եմ՝ ինձ էլ զենք տվեք, ինձ հետ նաև  վարորդն ու օպերատորը ևս պատրաստ են, մենք մեզ անպիտան ենք զգում, ամաչում ենք, էս տարիքում՝ մեր ոտ ու ձեռին, օրվա մեջ մի քանի ժամ նկարահանում ենք, նյութեր ենք պատրաստում, իսկ սահմանին 18 տարեկան զինվորն ու կամավորը կյանք են տալիս:

Պատասխանը կարճ ու հանգիստ տոնով հետևյալն էր. «Գիտես Դուք ձեր բաժին պատերազմն եք մղում, զինվորներն՝ իրենցը…Ու բոլորդ միասին փայլում եք, պատկերացնում ես՝ սահմանին կանգնած զինվորի մասին ռեպորտաժ չլիներ, ծնողները չտեսնեին իրենց որդիներին, աշխարհը չտեսներ ինչ ա կատարվում մեր երկրում, իսկ ասա՛ ինձ, խնդրում եմ՝  քանի՞ հոգի կգտնես, որ ձեր աշխատանքը կկատարի: Այնպես որ, «զենքդ» պինդ պահիր, ընկե՛ր, այսօր նա շատ ուժեղ է կրակում…»։

Հայկ Նավասարդյան,
լրագրող