«Ոսկե ծիրան» միջազգային կինոփառատոնն իր կյանքի 19 տարիների ընթացքում կարողացել է անել կարևոր բան. հայ հանդիսատեսին ցույց տալով թարմ միջազգային ֆիլմեր՝ տարածաշրջանում դառնալ քարտեզ գծող։ Այսինքն, կախված իր ցուցադրած ֆիլմերից ու առավելևս՝ մրցանակների տրամաբանությունից, գծագրել այն տեղը, որտեղ մենք այսօր գտնվում ենք։

Ի վերջո, մենք այն ենք, ինչ ընտրում ենք։ Միշտ չէ, որ ընտրում ենք հեռանկարայինը, կարող ենք կանգ առնել նաև փակուղային տարբերակի վրա։ Բայց կարևորը, որ ընտրելու լայն դաշտ լինի։ Եվ աչքը կոփվի դիտել ու գնահատել որքան հնարավոր է շատ տարբերակներ։

Փառատոնն իր ստեղծման առաջին օրերից հայտարարել է, որ մշակույթների ու քաղաքակրթությունների խաչմերուկ է, որ բարդ ժամանակներում անգամ ըտրում է ոչ թե քաղաքական պատեհապաշտությունը, այլ նորն ու թարմը, կամ եթե այդպիսին չի գտնում, առնվազն հույժ մարդակենտրոն ֆիլմերը։ 

Կարծես դարձել է նորմ (իրականում, հնարված), որ քաղաքական սուր ասելիքը միշտ պետք է հակադրվի որակին ու լինի տհաս մակարդակի։ Իսկ լավագույնը, ինչ կարող է անել փառատոնը, որն ունի պետական հովանավորչություն, իսկ պետությունն էլ կծկված կացության մեջ է, մանևրելն է։ 

Որ հանկարծ չլինի շատ սուր ու հանկարծ չլինի շատ տափակ։

Եվ 2022-ի «Ոսկե ծիրան»-ի ընտրությունը կարելի է համարել քաղաքական վարար ջրերում խուսանավելու քարտեզագրման օրինակ։

2022-ին իրավիճակն աշխարհում այնքան բարդ է, որ անգամ անհնարին է ենթադրել, թե կարելի է մրցանակներ հանձնել ու այդպիսով փառատոնի կնիքը դնել և, այդպիսով, ապագայի համար փաստաթուղթ թողնել՝ առանց քաղաքականության։ Մեծ պատերազմի ու մեր տարածաշրջանի պայթյունավտանգ իրականության պայմաններում ցանկացած մրցանակ այսպես թե այնպես ընկալվելու է որպես քաղաքական որոշում։

Եվ խոսքը ոչ միայն արդեն գրեթե հինգ ամիս ձգվող ռուս-ուկրաինական պատերազմի, սողացող իրաքյան կոնֆլիկտի ու անվերջանալի սիրիական հակամարտության մասին է, այլև մեր վերապրած ու դեռ վերապրվող արցախյան պատերազմի։ Եվ այդ ամենը աշխարհում խոսքի ազատության սահմանափակումների, ճնշումների ուժգնացման ու քաղաքական պոպուլիզի, երբեմն էլ ուղղակի անթաքույց քարոզչության ու ստի աճի ֆոնին։

Եվ ստացվում է, որ պարզապես ֆիլմ չկա, կա ֆիլմ, որը հնչում է հենց այսօր։ Կամ չի հնչում հենց այսօր։ Դիպչում է հանդիսատեսի ուղեղի ու սրտի ելևէջներին։ Կամ անցնում կողքով՝ կամացուկ։

Այս տարի Երևանին տրվել էր եզակի առիթ՝ ցույց տալու, թե որքան հեռատես, հեռանկարային ու լայնախոհ ենք։ Որ իսկապես խաչմերուկ ենք՝ ազատ հոսք ապահովող։ Ու կարևորը՝ գնահատող։

Տեսանք նորագույն ֆիլմեր, որոնք, եթե չլիներ մեր փառատոնը,  դժվար թե դիտեինք այսքան արագ ու կարևորը՝ բնագրի լեզվով, այլ ոչ թե ռուսերեն կրկնօրինակմամբ։ 

Դրանց շարքում էին այս տարվա Կաննի փառատոնի գրան պրի մրցանակի արժանացած շվեդ Ռուբեն Էսթլունդի սարկաստիկ ու ապոկալիպտիկ «Տրտմության եռանկյունին», որը սոցիալական դերերի, փողի ու սիրո ուրախ ու արդիական վերանայում է, ավստրիացի Ուլրիխ Զայդլի «Ռիմինի»-ն՝ ծերացող հմայիչ ու էլեգանտ երգչի ու Եվրոպայի մայրամուտի մասին, Բերլինի փառատոնի հաղթող կատալոնուհի Կարլա Սիմոնի «Ալկարասը»՝ մարդկանց ու հողի կապի մասին պոետիկ դրաման նկարահանված ոչ պրոֆեսինալն դերասաններով (կյանքը փլվում է, բայց դեղձի բերքը պետք է հավաքվի)։

Բայց արտամրցութային ծրագիրը որքան էլ փաստի փառատոնի կազմակերպիչների պրոֆեսիոնալ կապերի մասին, այն չի կարող լինել բրենդ։ Փառատոնի բրենդը մրցանակներն են։ Կնիքը, որ փառոտնը դնում է որպես ապացույց, որ կա քարտեզի վրա։ Եվ այդ քարտեզը իրական է՝ գծած հենց այս վայրում, հենց այս տարում։

Մրցանակակիրներ

«Ոսկե ծիրանի» այս տարվա լավագույն միջազգային ֆիլմ ճանաչվեց չինացի Լի Ժույծյունի «Հող էիր՝ հող դարձար» անշտապ սիրային ձոնը, որի հիմքում փոքր, աղքատ ու մի քիչ էլ անառողջ մարդկանց սիրավեպն է՝ գյուղատնտեսական բարդ աշխատանքի ֆոնին։ 

Զգացմունքային, միապաղաղ ու սիրավեպերի համար տրաֆարետային ֆինալով՝ մահով, այս համակրելի (ոչ ավելին) ֆիլմը հանգիստ կարող էր գոյություն ունենալ և հինգ տարի առաջ, և տասը տարի հետո։ Սերը, ընչազրկությունն ու սոցիալական անարդարությունը հավերժ թեմա են, իսկ հողագործությունը՝ պարգև։ 

Բայց դա լավագույն ֆիլմ հռչակելը այսօրվա Հայաստանում դիտվում է ոչ թե որպես հեռատես հաշվարկ, և անգամ ոչ թե թույլ հոտառության նշան, այլ փորձ գծելու մի քարտեզ, որը հնարավորինս քաղաքական չի լինի։ Կամ ավելի ճիշտ՝ կլինի մեղմ ակնարկող, որ քաղաքականությունը չնկատելու պահուստային տարբերակ կա։

Իննա Սահակյանի «Արշալույսի լուսաբացը» անիմացիոն վավերագրությունը ստացավ «արծաթե ծիրան»։ Այս ֆիլմի մասին, իհարկե, արժե խոսել առանձին։ Այն զուսպ, հավասարակշռված (նույնիսկն չափազանց) ու միտումնավոր զգացականի աստիճանը իջեցրած ֆիլմ է (ինչը շատ մեծ առավելություն է)։ Պատմությունը է առաջ է տանում հենց հերոսուհին՝ Ավրորա Մարդիգանյանը, իսկ հեղինակները անիմացիայի ու փաստաթղթի միջև ընտրելիս՝ կանգ են առնում անիմացիայի վրա։ Այսինքն, ստեղծում որոշակի դիստանցիա։ Նկարած սարսափը գերադասելի է լուսանկարներից, քանի որ թույլ է տալիս երևակայել այն, ինչը աներևակայելի է։

«Ոսկե ծիրանում» միջազգային կինոքննադատների՝ FIPRESCI-ի մրցանակին արժանացավ իրանցի Մահմուդ Ղաֆարիի «Խնձորի օրը», պատմություն մի ընտանիքի մասին, որ նեղ օրերին չի հուսահատվում ու կարողանում է գտնել հույս։ Գլխավոր հերոսը համառ, հպարտ ու աչքաբաց տղա է, որը գիտե աղքատ լինելու ու միջավայրի դաժանության գինը։ 

Ընդհանրապես իրանցի ռեժիսորներն այնքան լավ են կարողանում իրենց մասին ֆիլմեր նկարահանել, առանց մեծ փողի, հատուկ էֆեկտների ու աստղերի, որ կարելի է միայն նախաձնել։ «Խնձորի օրը» հենց այդպիսի ֆիլմ է՝ ազնիվ ու լի կենցաղային պոետիկայով։

Այս ֆիլմը արժանացել է նաև տարածաշրջանային մրցույթի «արծաթե ծիրանի», իսկ «ոսկե ծիրան» ստացել է ծագումով իրաքուհի, Ավստրիայում ապրող Քուրդուին Այուբը՝ «Արև»-ը՝ կանանց, իսլամի ու եվրոպական միջավայրի ու ավանդույթների բախումների մասին։ Ռեփն ու փարանջան. իսկ ինչու՞, ոչ։

Իրաքը, Իրանը, Չինաստանն ու Հայաստանը «Ոսկե ծիրան» քարտեզում են հայտնվել ոչ միայնակ։ Չմոռանանք Ուկրաինային:

«Խոստում լավագույն մարդասիրական ֆիլմ» հատուկ մրցանակ է ստացել Սիմոն Լերենգ Վիլմոնթի «Բեկորներից հավաքած տուն» վավերագրական ֆիլմ, որը պատմում է ուկրաինական որբանոցում հայտնված երեխաների ու սոցիալական աշխատողների մասին։ Ֆիլմը նկարահանվել է Դոնբասում։ Երեխաները ստիպված են հայտնվել որբանոցում, քանի որ նրանց ծնողները մեծ աղետների մասնակից են։ Համեստ ու ոչ շատ օրիգինալ այս ֆիլմը այժմ ուշադրության է արժանի աշխարհում պատերազմի համատեքստում։

«Ոսկե ծիրանը» միշտ խուսափել է բացեիբաց խոսել քաղաքական հարցերից՝ գերադասելով հրավիրել այնպիսի մարդկանց ու ֆիլմեր, որոնք կխոսեն սեփական անունից։ Եվ ամեն դեպքում կխոսեն զգուշորեն։

Զգուշությունը ու չափի զգացումը սկսում է ճաքել, երբ գործը հասնում է հայկական ֆիլմերին։ 

Մեկ հայկական և մեկ ռուսական ֆիլմ

Որպես այս տարվա փառատոնի փակման ֆիլմ ընտրելը արցախյան 44-օրյա պատերազմի մասին պատմող ագիտացիոն դայջեսթի նման մոնտաժված Կարին Հովհաննիսյանի «Անտեսանելի հանրապետությունը», առնվազն տարակուսելի է։ 

Նման կացնային ուղերձներով ֆիլմը չի կարող լինել արդյունավետ որոշում։ Այո, թեման մերն է, ցավը՝ թարմ, ապագան՝ անորոշ, բայց միևնույն է նման նյութի հետ այս մոտեցմամբ աշխատելը նշանակում է տապալել գործը։ 

Թեև ֆիլմը ներկայացվում է որպես արցախցի լրագրող Լիկա Զաքարյանի օրագիր, դա ավելի շուտ օրագիր չէ (ինչը ենթադրում է նուրբ ու անձնական, ավելի շուտ մենախոսության ֆորմա), այլ հայերի հետ կատարվածը աշխարհի աչքը խոթելու ցանկություն։ 

Արդյունքում, աղջկա մտորումները կորչում են նախագահների, տարբեր ինֆլուենսերների ծայրաստիճան հայամետ կամ ծայրաստիճան հայատյաց մտքերի ու խոսքերի մեջ։ Ֆիլմն այնքան ամեն ինչի մասին է, որ դառնում է ոչինչի մասին։ Գումարած երաժշտության առատությունը, կադրերի կլիպային դասավորումը, ինքնաքննադատության նշույլի բացակայությունը։ 

Մենք սովորաբար սիրում ենք քննադատել, բայց ոչ մեզ։ 

Եվ երբեմն ստացվում է, որ երբ քննադատում ես անհաջող աշխատանքը, ակամայից մտնում ես այնպիսի քաղաքական թփուտներ, որտեղ քեզ կարող են մեղադրել հայրենասիրության պակասի մեջ։ «Անտեսանելի հանրապետությունն», անկասկած ստեղծվել է լավագույն հայրենասիրական մղումներից դրդված։ Բայց այն տեսանելի է դարձնում առաջին հերթին այն, որ պատրաստ չենք խոսելու ոչ թե ցանկության, այլ իրականության մասին։ Քարոչություն ենք անում աշխարհի համար, այլ ոչ թե պատմում ենք մեզ մեր մասին։

Այս տարվա «Ոսկե ծիրանի» զարդն, անկասկած, ռուսական «Կապիտան Վոլկոնոգովը փախել է» ֆիլմ էր, որն ընդրկվել էր միջազգային մրցույթում՝ չնայած, որ հենց Ռուսաստանում  նորագույն պատմության մեջ ունի բոլոր շանսերը հայտնվելու «դարակում»։ Այսինքն, դեռևս դուրս չի գալու լայն կինովարձույթ ու մոտ ժամանակներում չի հայտնվի նաև համացանցում։ 

Ֆիլմը ցուցադրվել է Վենետիկի փառատոնում, հետո մի քանի փառատոններում, այդ թվում՝ Երևանում։ 

Սա ֆիլմ ապաշխարանք է 1938 թվականի մասին, երբ մեծ տեռորը գրավում է Սովետական միությունը (Հայաստանն էլ ներառած) ու հատուկ ծառայությունները դառնում են վախի մթնոլորտի վրա կառուցվող գաղափարախոսության իրագործողներ։ Դա մի պատժիչ մեքենա է, որն ինքն իրեն ուտում է ներսից՝ կործանելով, խոշտանգելով, պլանային տրամաբանությամբ գնդակահարելով։ 

Եվ երիտասարդ, համակրելի ու ոչ շատ խելացի դահիճ Վոլկոնոգովը (Յուրի Բորիսով) բնազդաբար հասկանում է, որ պետք է փախչել։ Եվ բնազդաբար էլ հասկանում է, որ փախուստ չկա։

Ռեժիսորներ Նատաշա Մերկուլովան ու Ալեքսեյ Չուպովը չափազանց ազատ են վարվել պատմության հետ, սա ոչ թե կոնկրետ իրականության կառուցում է, այլ հակաուտոպիա, որ դժոխքից կարելի է փախչել միայն դրախտը մտքում պահելով։ Վոլկոնոգովի դեպքում՝ լսելով իր զոհերից գոնե մեկից «Ես քեզ ներում եմ» խոսքերը։

Եվ սա բնավ էլ պարզունակ մեկնակետ չէ։ Առնական, մարզված, գեղեցիկ, նորաձև (հատուկ այս ֆիլմի համար ստեղծած բոսորագույն կամ այլ կարմիր զգեստներով) տղամարդիկ կարծես անցյալից չեն, այլ զուգահեռ իրականությունից։ Որտեղ կան բոլոր հնարավոր հոգեբանական հնարքներն ու բոլոր վարքագծերը, թե ինչպես կարելի է արդարեցնել այն, ինչն արդարացում չունի։

Օրինակ, արդարեցնել այսպես՝ մենք սպանում ենք, ջարդում անմեղներին, անհեթեթ մեղադրանքներ ներկայացնելով, քանի որ եթե նրանք այսօր անմեղ են, դա դեռ չի նշանակում, որ անմեղ կլինեն վաղը։

Ֆիլմը՝ ճոճվելով միստիկայի, սարսափի, թրիլլերի արանքում շատ ճանաչելի է այսօր։ Ու նաև «վտանգավոր», քանի որ ճակատային կերպով ցույց է տալիս չարիքի բանալությունը։

«Կապիտան Վոլկոնոգովը փախել է» ֆիլմը Երևանում մրցանակ չստացավ, բայց ցուցադրվեց։ Արդեն լավ է։

 Նունե Հախվերդյան

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել media.am-ի տեսակետների հետ: