Անցյալ շաբաթ, Երևանում կանանց իրավունքներին (պաշտոնապես գենեդերային հարցին) վերաբերող մի միջոցառման ժամանակ եվրոպական երկրի դեսպանը, բացման խոսքում, անգլերենով, ասաց, որ իր երկիրն ընտրել է «ֆեմինիստական դիվանագիտություն» ու այդուհետ արտաքին քաղաքականությունն ու այդ ոլորտը կարգավորող համակարգը այդ սկզբունքով է աշխատելու: 

Դրան հաջորդող, հայերենով, մեկ այլ բացման խոսքում մեջբերում արվեց Չարենցից, որտեղ նա պատմում է բանտում հանդիպած մեկի մասին, որը կնոջ վիզը կտրելու համար է դատապարտված ու զարմացած է, թե ինչու է ընդամենը մի կնոջ սպանելու համար պատժվել: Մաղթանքն այն էր, որ շուտով նման դեպքերը կմնան գեղարվեստական գրքերում միայն: 

Այնպես չէ, որ արևմուտքում կանայք չեն սպանվում, կամ Հայաստանը  գենդերային հավասարության ռազմավարություն չունի: 

Այնուամենայնիվ, այս պատկերը հրաշալիորեն արտացոլում է կանանց իրավունքների պաշտպանության, դրսի ու ներսի, ներմուծվածի ու տեղականի տարբերությունը, կապը ու ստիպված համակեցությունը: Ֆեմինիստական դիվանագիտություն անհասկանալի թվացող ինչ-որ բանից մինչև Չարենցի ստեղծագործություն:   

Կանանց իրավունքները տղամարդկանց հավասարեցնելու ու դրանք պաշտպանելու ձևակերպված, քաղաքականացված, կազմակերպված, արդյունավորված ու տեսությամբ ու պատմությամբ մեզ հասած շարժումները արևմտյան են, ավելին՝ քրիստոնյա են, սպիտակամորթ են ու բարեկեցիկ ու միջին խավի կանանց շռայլություն են: 

Այս մասին խոսել ու գրել են սևամորթ, արևելքցի, հարավամերիկացի, աֆրիկացի, մուսուլման բազմաթիվ տեսաբաններ, որոնք քննադատել են, մերժել են առաջարկվածը, կամ վերաձևակերպել են իրենցը:

Խնդիրը, շարունակաբար, եղել են ոչ թե առհասարակ կանանց հարցերը, այլ մեծ հաշվով դրանցում առաջնահերթությունների սահամանումը, իրավունքների սահմանափակման արմատական պատճառները թիրախավորելու ձևերը կամ ուժգնությունը ու դրանց մասին խոսելու լեզվի ընտրությունը: Այս հոդվածը կենտրոնանալու է այդ լեզվի, կամ դրա չգոյության վրա:      

Թարգմանված, ներմուծված բառը, գրությունը, միտքը երբ միակն է ու երկարատև է, կարող է հեշտությամբ տիրական դառնալ: 

Դրանից ածանցվող, դա վիճարկող, տեղայնացնող այլ գրությունների ու խոսքի բացակայության պայմաններում այլ բան չի մնում, քան մնալ ու ապրել դրա մեջ, կամ ուղղակի հակադրվել: 

Եթե սա հնարավոր չէ տարածել բոլոր ոլորտների վրա, ապա կանանց իրավունքների պաշտպանության ոլորտում, կարծում եմ, որ իրականության հետ աղերս ունի: 

Բացառությամբ կանանց հարցերով հետաքրքրված ու ակտիվ անձանց հենց ներսում ընթացող քննարկումների, ավելի հանրային, տեսական, ակադեմիական, գրական, քաղաքական խոսքեր, տեքստեր Հայաստանում չեն ստեղծվել, կամ գոնե ավելի լայն շրջանակներին չեն հասել: 

Թե ինչու նոր գրություններ չեն արտադրվում հայերենում կանանց իրավունքների պաշտպանության ոլորտում ու ամենաթարմ մեջբերվող հայկականները Զաբել Եսայանինն են, մեկ այլ հարց է: 

Թերևս ուրիշների գրածների թարգմանության շատությունը, դրա զորեղությունը, ցանկալի, լուսավոր, քաղաքակիրթ արևմտյանին տրվելու ու դրա առաջարկածով բավարարվելու պատրաստակամությունը, ներմուծվածի հետ եկած ֆինանսական միջոցները, դրա փոխարեն ներքին ռեսուրսների իսպառ բացակայությունը, ցանկության պակասը, ժամանակի, խոսելու փոխարեն գործելու ժամանակի պակասը, թե առհասարակ դրա անհրաժեշտության բացակայությունը պատճառ են դարձել, որ հայերեն ու հայկական մտքեր ու ելքեր չգրվեն, ստիպված չձևակերպվեն, թե աշխարհագրական այս դիրքով, պատմական այս ժառանգությամբ ու աշխարհաքաղաքական այս իրավիճակում գտնվող ժողովուրդն ու երկիրը, կամ դրանում ապրող կանայք ինչպես պիտի քաղաքական լեզվով խոսեն իրենց ազատության ու հավասարության մասին: 

Այս մասին ենթադրյալ տեքստերն ու բառերը պիտի գային լրացնելու այդքան խորթ «ֆեմինիստական դիվանագիտության» ու Չարենցի 100 տարի առաջ գրածի միջև եղած վիհը: 

Ու դրանց բացակայութան պայմաններում է, որ գալիս են հաջորդող իրավիճակները, թե կանանց իրավունքները մինչ այժմ ոչ միայն չեն հպվել ազգայինին, այն է՝ հայկականին, տեղականին, այլ դեռ մի բան էլ հակադրվել են, մերժել են, նվաստացրել են: 

Ամենատարածվածներից մեկը. քանի որ կանանց նկատմամբ բռնությունը իրական պատմությունների, դեպքերի ու մարդկանց մասին է, դրա մասին բարձրաձայնող մարդիկ ու կազմակերպությունները շարունակաբար համարվել են նաև հայերին որպես բռնարար ներկայացնողներ: 

Ինչու՞, քանի որ օրինակ առհասարակ բռնությունը, դրա կարելիության սահմանները, ընտանեկան հարաբերությունների մեր մոդելի հնարավորությունները, անձնականի ու հանրայինի սահամագծերի մեր պատկերացումները, ընտանեկան բռնության դեպքերից ու վիճակագրությունից դուրս չեն քննարկվել, չեն ապակառուցվել: Դեպք, բռնություն, օրենք, ավանդույթ բառերից այն կողմ չեն անցել: 

Ու արդյունքում շահել է ոչ ոք, կամ շահել է դժվարությամբ:

Վերը նշված պատճառներից այն կողմ բավարար ժամանակ, ռեսուրս ու ներքին ինքնա-հարկադրանքով կարելի է օրինակ մտորել հայերեն բառերի շուրջ, սկսած ֆեմինիզմից ու գենդերից միչև սեքսիզմ, վիքթիմ-բլեյմինգ ու մենսփլեյնինգ: 

Կարող է և դրանք մնային նույնը, բայց և կարող է պետք էր փոխել, օրինակ, դրանցից մի քանիսի (վստահաբար քաղաքական պատճառներով) ստեղծող հակազդեցության կամ ուղղակի հայերենով անհասկանալի լինելու պատճառով: 

Եվ ի վերջո, հայ կանանց մասին ավելի հայերեն խոսելու համար:    

Լեզվից բացի, անհրաժեշտ է գտնել, հավաքագրել, հետազոտել սովորաբար ամենուրեք պատմության մեջ կորչող կանանց պատմությունները, կանանց սոցիալական ու քաղաքական նախաձեռնությունների պատմությունները, հատկապես 19-րդ դարից հետո՝ Խորհրդային Հայաստանում ու Սփյուռքում: 

Դրանք, կատարյալ աշխարհում, պիտի ամբողջովին կարողանան պատմել հայոց նորագույն պատմությունը՝ կինը ներառյալ, որով մենք կիմանանք, ու չենք ենթադրի, թե մեր նախամայրերը, նախամայր լինելուց բացի, ինչ մարդիկ էին:          

Կնոջ գենդերային դերը ընկալելու համար, կլիշեացված տեքստերից ու դերերից  բացի, անհրաժեշտ է խորապես հասկանալ հայկական միջավայրերում կին-տղամարդ հարաբերությունները, սեռերի ու սեռականության հարցերը, դրանց դինամիկան ժամանակի մեջ ու տարբեր պետությունների կազմում: Դրա լավագույն օրինակը «Սոցիոսկոպ»-ի «Սեռականությունը հայկական [համա]տեքստերում» գիրքն է, որը սակայն միակն է:    

Գեղարվեստական գրականության մեջ հայ կնոջ կերպարի, դրա փոփոխության, այդ փոփոխությունների պատճառների քննումը նորից կարող է նպաստել և քաղաքական, և հանրային նորմերի ու վարքի վերածնմանը՝ հատկապես 19-րդ դարի ազատագրական պայքարի ու խորհրդային տարիների հաճախ նպատակաուղղված ու պրոպագանդիստական քաղաքականության համատեքստում:

Այս ամենի ու դեռ բազմաթիվ ոլորտների կուտակումն է, որ թերևս կօգնի մոտենալ իրականին, որի վրա կձևավորվի այսօրվա ավելի տեղական, իրատեսական ու մոտ քաղաքական այն դաշտը, որտեղ մասնակիցները, հասցեատերերը ու հայ կանանց իրավիճակը բարելավելու համար տարիներ միայնակ տքնած կանայք ու նորերը, եթե ոչ համաձայնելու ու համագործակցելու, ապա գոնե մի լեզվով խոսելու ու մտածելու հնարավորություն կունենան:           

Պայմանական ապագաղութացման ու այսօր շարունակվող քաղաքական, տնտեսական ու մշակութային էքսպանսիայի պայմաններում դժվար է նոր լեզուներ ու տեքստեր հորինելը: 

Առավելապես բարդանում է գործը, երբ պատերազմի արհավիրքի, հայրենազրկման, շարունակվող պատերազմի, ինքնության, ինքնիշխանության պայքարների ժամանակներ են, երբ շատ բան անհեթեթ, ուշացած կամ անժամանակ է թվում ու անհատի ու խմբի իրավունքների պաշտպանության համար ստեղծագործելն ու երազելը համարձակություն ու հավելյալ կամք է պահանջում:

Բայց հենց նաև հիմա է ազգայինի ու համամարդկայինի, մերի ու նրանց, մարդու ու խմբի, իրավունքի, դրա իրացման, պաշտպանության ու երաշխավորման մասին անկեղծ ու խիզախ մտքերի հարկադրված ժամանակը:

Հ․Գ. Այս հոդվածը գրվել է նախքան Ճառագայթ խմբի՝ Հայաստանի, Արցախի և սփյուռքի կանանց հայտարարությունը:

Սևան Պետրոսյան

աշխատում է հասարակական կազմակերպությունում, քաղաքական կուսակցության անդամ է, կարևորում է մարդու ու մարդկանց իրավունքների պաշտպանությունը:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել media.am-ի տեսակետների հետ: