Իրանագետ Աննա Դավթյան-Գեւորգյանը երկու հիմնական հետաքրքրություն ունի՝ իսլամական աշխարհն ու կանանց իրավունքները: Նա ԵՊՀ-ում գործող «Քաղաքակրթական եւ մշակութային հետազոտությունների» կենտրոնում է աշխատում, դասավանդում ու ուսումնասիրություններ է կատարում:

Արիզոնայի պետական համալսարանի կանանց եւ գենդերային գիտությունների ծրագրում սովորելուց հետո Աննան փորձում է հանրային ուշադրությունը սեւեռել կանանց եւ տղամարդկանց մասին ստեղծված կարծրատիպերի վրա:

Ընդհանրապես կրոնն ու կանանց իրավունքներն այն հարցերն են, որոնք ամենից բարդ դիսկուրսն են առաջ քաշում, քանի որ ավանդույթների պահպանման ու ազատականացման ընկալման եզրագծում են: Աննայի դիտարկմամբ՝ «գենդեր» բառը պոզավոր-պոչավոր իմաստ ստացավ ու այլասերվածության հոմանիշ դարձավ Հայաստանի՝ Մաքսային միությանը անդամակցելու գործընթացի մեկնարկից հետո եւ այժմ բացասական նշանակությամբ է կիրառվում:

Բոլորս էլ մեր կյանքում տարբեր դերեր ենք կատարում ու տարբեր դիմակներ փորձարկում, եւ հենց այդ դերերի մշակութային ու սոցիալական շերտերն էլ թույլ են տալիս խոսել ներդաշնակ հասարակության մասին: Աննա Դավթյան-Գեւորգյանը պնդում է՝ ֆեմինիզմը ոչ այլ ինչ է, քան հավասարության քարոզ: Եվ եթե կարծրատիպեր կան առօրյա կյանքում, ապա դրանք, դրվելով շրջանառության մեջ մեդիա դաշտում, միայն խորանալու են:

Կանանց մասին բավականին կարծրատիպային պատկերացումներ կան: Ինչպե՞ս են դրանք դրսեւորվում մեդիայում:

Խտրականությունը երկու շերտով կարելի է չափել: Առաջինը զուտ քանակական չափանիշն է (մեդիան կանանց ավելի քիչ է անդրադառնում): Եվ երկրորդը՝ որակական (ինչ տեսանկյունից է անդրադառնում): Հիմա, իհարկե, կանանց մասին ավելի շատ է խոսվում: Մի քանի տարի առաջ կատարված հետազոտությունը փաստում է, որ կանաց կերպարները մեդիայում շատացել են, եւ դանդաղորեն այդ բացը լրացվում է:

Դա տեղի ունեցավ նաեւ կանանց իրավունքների հարցով զբաղվող հասարակական կազմակերպությունների թվի աճի շնորհիվ: Այժմ տարբեր ոլորտներում մասնագետներ հրավիրելիս փորձ է արվում պահպանել սեռերի հավասարակշռությունը:

Բայց ինձ ավելի շատ մտահոգում է, թե ինչպես ենք մենք այսօր անդրադառնում կանանց: Ասենք՝ շատ տարօրինակ են լուսաբանվում ֆեմինիստական ակցիաները: Նույնիսկ այն լրատվամիջոցները, որոնք ուզում են լինել օբյեկտիվ, միեւնույն է, շատ սեքսիստական լեզու են օգտագործում: Օրինակ՝ երբ դեկտեմբերին կանանց նկատմամբ բռնությունների դեմ ակցիաներ էին անցկացվում, հիշատակվեց նաեւ, որ բռնության ենթարկված կանայք հիմա ավելի շատ են դիմում ոստիկանություն, եւ այդպիսով կոտրվում է լուռ դիմանալու ավանդույթը:

Այդ ակցիայի մասին շատ ամբողջական ու փաստերը ճիշտ ներկայացնող հոդված հրապարակվեց, որը, սակայն, այսպիսի վերնագիր ուներ. «Հայ կանայք կորցրել են

«Սերիալի տղամարդ հերոսները կոպիտ վարքագծի կրողներն են, եւ շատ երեխաների մոտ առաջանում է պատրանք, որ լավը լինելու համար հարկավոր է իշխել»

իրենց «ամոթը»»: Ստացվեց, որ լրագրողական ողջ նյութը բացասական իմաստ ստացավ հենց վերնագրի պատճառով:

Կանանց խնդիրներն ու իրավունքների պաշտպանությունը բացասական լույսի ներքո ներկայացնում է նաեւ ֆոտոլրագրությունը: Եվ երբ ասվում է, որ կանայք կորցրել են ամոթը, ու դա ուղեկցվում է խղճահարության արժանի փոքր երեխայի լուսանկարով, հակասությունն ավելի է խորանում:

Մեդիայի լեզուն ոչ միայն արտացոլում, այլեւ վերարտադրում է կարծրատիպերը:

Եվ ստացվում է, որ բռնության ենթարկված ու իրենց իրավունքները պաշտպանող կանայք կա՛մ արտակարգ, սկանդալային լուրերի հերոսներ են դառնում, կա՛մ էլ ոչ կարեւոր, իմիջիայլոց արված անդրադարձի արժանանում:

Զարմանալի է, բայց Հայաստանի լրագրողների գրեթե 80%-ը կին է: Գոնե այդ ոլորտում խտրականություն կա հենց տղամարդկանց նկատմամբ:

Վերջերս պրոֆեսիոնալ, հարգված լրագրողներից մեկն (ով տղամարդ է) ասաց, որ իր ղեկավարած մեդիա կազմակերպությունում սեռական խտրականություն չկա, եւ ինքը նախընտրում է աշխատել հենց կին լրագրողների հետ: Բայց զարմանալին նրա հիմնավորումն էր. «Տղամարդ լրագրողների էգոն հաճախ բախվում է իմ էգոյի հետ, եւ նրանք իմ առաջադրանքները չեն կատարում: Այդ պատճառով էլ կանանց եմ աշխատանքի ընդունում»: Փաստորեն այդ խոսքերից պարզ դարձավ, որ կանայք էգո չունեն, մեծ մասամբ հնազանդ ու ենթարկվող են եւ հետեւաբար իրենց գործը լավ են կատարում:

Կանանց մասին ձեւավորվել է մի կաղապարային ակնկալիք (հեզ, անկոնֆլիկտ), եւ հետո շատ կանայք փորձում են այդ կաղապարի մեջ մնալ՝ իրենց կանացիությունը չկորցնելու համար: Եթե այդ կաղապարը ջարդվի, կասեն՝ քեզ տղամարդավարի ես պահում:

Իհարկե, բոլորս սուբյեկտիվ ենք, բայց, ի վերջո, մեր հանրապետությունը հռչակագիր է ընդունել, որի համաձայն՝ բոլոր տեսակի գենդերային խտրականությունները պետք է վերացվեն: Իսկ դա նշանակում է, որ այդ վերացումը արժեք է, որին չհետեւելը իրավունքների ոտնահարում է:

Դուք սերիալներում առնականության ու բռնությունների դրսեւորումների ուսումնասիրության համահեղինակն եք: Կարելի՞ է ասել, որ անգործ կնոջ կերպար է քարոզվում, քանի որ սերիալներում հիմնականում տեսնում ենք ինֆանտիլ՝ աշխատանքի չշտապող ու բազմոցին պառկած՝ եղունգները հարդարող կանանց:

Ցավոք, մեր սերիալներում հիմնականում ագրեսիվ առնակության դրսեւորումների ենք հանդիպում: Եվ որպեսզի այդ առնականությունն ավելի ցայտուն երեւա, տղամարդու կողքին անզոր, անկարող, ոչինչ չանող, տանը նստած կանայք են պատկերվում: Երեկոյան ամուսինը տուն է գալիս, ու տեղի է ունենում հերթական բռնության տեսարանը: Սեռերի հարաբերությունների ողջ իմաստը այդ համատեքստում է ներկայացվում:

Եվ մտահոգիչն այն է, որ կանանց նկատմամբ բռնությունը ցուցադրվում է որպես առնականության բաղկացուցիչ: Այդ հակումով են պատկերված ոչ միայն բացասական, այլեւ դրական կերպարները:

Աննա Դավթյան-Գեւորգյան

Մեր մշտադիտարկած սերիալներից՝ «Հարազատ թշնամի» («Արմենիա»), «Անցյալի ստվերները» («Շանթ»), միայն «911» («Առաջին ալիք») սերիալն էր բացառություն: Իսկ առաջին երկուսում աշխատող կամ գոնե ինքնադրսեւորման հնարավորություն ունեցող կնոջ կերպարներ չկային:

Երկրորդ ցավալի արդյունքը ընտանիքում տեղի ունեցող բռնությունների ընկալումն էր: Օրինակ՝ սերիալներից մեկում բռնության ենթարկված ու ընտանիքից հեռացած կնոջը գրեթե բոլոր կերպարները համոզում էին՝ դե, ոչինչ, որ ամուսինդ ծեծել է քեզ, ավելի լավ է հաշտվի՛ր, դիմացի՛ր, ու՞մ հետ նման բան չի պատահում:

Մենք նաեւ զուգահեռ հետազոտություն էինք արել հանդիսատեսի շրջանում, եւ բոլոր հարցվողները այդ իրավիճակը բռնություն չէին համարել:

Իսկ տղամարդիկ սերիալներում բռնության չե՞ն ենթարկվում:

Պարտադիր չէ, որ բռնությունը ծեծով արտահայտվի: Տղամարդկանց հանդեպ հիմնականում կիրառվում է հոգեբանական բռնությունը: «911» սերիալում, օրինակ, փրկարարին, որը չնչին աշխատավարձ էր ստանում, կինն անընդհատ կշտամբում էր գումարի պակասի ու ընտանիքի կարիքները հոգալ չկարողանալու համար: Տղամարդը ընկալվում էր որպես դրամապանակ, եւ երբ դրամապանակը դատարկ է, այլեւս պիտանի չէ:

«911» սերիալում լուծում էր գտնվել. փրկարարը հերոսական արարք է գործում, եւ կինը սկսում է գնահատել նրան: Բայց սա էլ հետաքրքիր դիտարկման առիթ է. փաստորեն կինը իր ամուսնուն արժեւորում է ուրիշների աչքերով, այն պահին, երբ նրան ծափահարում է հասարակությունը:

Սերիալների գաղափարների խմորման ընթացքում մասնակցելու փորձեր եղե՞լ են:

Ցանկություն է եղել: Փաստ է, որ սերիալները բարձր վարկանիշ ունեն եւ դիտվում են նաեւ համացանցում: Սերիալն այն հեռուստաժանրն է, որի միջոցով կարելի է սոցիալական ուղերձներ փոխանցել հասարակությանը: Սերիալը թերագնահատել պետք չէ, ավելի լավ է այն գաղափարներ տարածող գործիք դարձնել:

Ռուսական սերիալներում, օրինակ, հիմնականում ուժային կառույցների ներկայացուցիչների՝ զինվորների, ոստիկանների, լրտեսների քարոզ է արվում: Իսկ մեզ մոտ ի՞նչ «տղամարդկային» մասնագիտություններ են գերակշռում:

«911»-ի սերիալի հեղինակն, օրինակ, պատմում էր, որ ժամանակակից տղամարդ-հերոսի կերպար ստեղծելու նպատակ ունեին: Եվ քանի որ ոստիկանը համոզիչ կերպար չէր, իրենք ընտրեցին փրկարարին: Ընդհանրապես վերջին 10 տարում նկարահանված մեր ամենահայտնի սերիալների հերոսները կա՛մ ոստկաններ են, կա՛մ օրենքով գողեր: Այսինքն՝ հստակ հիերարխիա ունեցող ու ֆիզիկական ուժը գործի դնող տղամարդիկ են:

«Մեր սերիալներում հիմնականում ագրեսիվ առնակության դրսեւորումների ենք հանդիպում: Եվ որպեսզի այդ առնականությունն ավելի ցայտուն երեւա, տղամարդու կողքին անզոր, անկարող, ոչինչ չանող, տանը նստած կանայք են պատկերվում»

Ասենք՝ երաժիշտների մասին պատմող սերիալում ուղղահայաց հիերարխիա դժվար է ցույց տալ, քանի որ դա հորիզոնական զարգացող պատմություն է: Իսկ կռված, կռվող, փրկող ու գողական աշխարհը ներկայացնող տղամարդկանց դեպքում հնարավոր է: Ի դեպ, հաճախ նրանց միջեւ եղած սահմանն այնքան հեղհեղուկ է, որ չի էլ զգացվում:

Մեդիան հուշում է, որ տղաները պիտի կոպիտ լինեն: Սերիալի հերոսները կոպիտ վարքագծի կրողներն են, եւ շատ երեխաների մոտ առաջանում է պատրանք, որ լավը լինելու համար հարկավոր է իշխել:

Գովազդում կանանց կերպարները հայտնվում են հիմնականում որպես օժանդակող: Օգնում են այս կամ այն իրի կամ ծառայության առաջխաղացմանը:

Այո, օգնող, լրացնող են… Դա կոչվում է մարդու առարկայացում: Կինը միայն մարմին է դառնում, գովազդի նյութ, որի օգնությամբ գովազդվում է բացարձակապես ամեն ինչ: Փողոցային գովազդային պաստառներում էլ է դա նկատվում, կնոջ մերկ մարմնի միջոցով անգամ ֆուտբոլի առաջնությունն էին գովազդում:

Իսկ երբ, օրինակ, կնոջ մասին լուր են պատրաստում, առաջնային է դառնում ոչ թե նրա ինտելեկտը, ոգին ու մտածելակերպը, այլ մարմինը: Բռնաբարված, վաճառված կամ գեղեցիկ ու գայթակղիչ մարմինը: Գովազդում տղամարդիկ մտածող, ակտիվ, նախաձեռնող ու գործող են, իսկ կանայք ընդամենը դեկորացիա են (սկզբից նայում ես, հետո ուշադրություն դարձնում, թե ինչ է գովազդվում):

Նյուզմեյքեր կանայք՝ պատգամավորները, նախարարները ունակ չե՞ն փոխել կարծրատիպերը:

Խնդիրն այն է, որ հիմնականում հենց հայրիշխանական (այրակենտրոն) արժեքները կարեւորող ու տերմինաբանություն օգտագործող կանայք են հայտնվում քաղաքականության մեջ: Նրանք այնպիսին են, ինչպիսին իրենց ուզում է տեսնել տղամարդը: Եվ ստացվում է, որ կինը միայն տղամարդու աջակցությամբ է հայտնվում քաղաքական դաշտում:

Սփյուռքի նախարարն, օրինակ ասել է, որ իր ծնողներն ավելի շատ սիրում ու գնահատում էին իր եղբորը՝ բավարարելով նրա բոլոր ցանկությունները: Նախարարի կարծիքով՝ դա բնական է, քանի որ այդպես է ընդունված ավանդական ընտանիքներում: Իսկ եղբայրը քրոջը երբեմն ծեծել է, մազերից քաշել:

Հերմինե Նաղդալյանն ասում է, որ պատգամավորական աշխատանքն իր համար ամուսնության նման է՝ երկու անգամ կրճատվում են իրավունքներդ եւ երկու անգամ ավելանում պարտականությունները: Հետաքրքիր է, նույնը կասե՞ր տղամարդ պատգամավորը:

Կնոջ մոտ ցանկություն է առաջանում քաղաքականության մեջ մտնել, երբ հաջողակ կանանց կերպարներ են ցուցադրվում մեդիայում: Սոցիոլոգները պնդում են, որ մարդու ընտրության վրա առաջին հերթին ազդում են դրական կերպարները: Պիտի տեսնես՝ ինչպիսին կարող ես լինել, որպեսզի ձգտես դառնալ:

Հարցազրույցը՝ Նունե Հախվերդյանի