Մենք չենք սիրում կինո պատմողներին, գերադասում ենք ինքներս դիտել։ Պատերազմ լուսաբանելիս շատ դժվար է զսպել պատմելու, վերաբերմունք արտահայտելու գայթակղությունը։

44-օրյա պատերազմի ընթացքում Ստեփանակերտում աշխատելով, ես օրական 30 անգամ վազում էի մի շենքից մյուսը՝ դրանք իրար միացնող մի ապակե միջանցքով։

Այդտեղ սուրճի մի ավտոմատ սարք կար, որից ջուրն ու սուրճը չէին պակասում։ Ավելին, երկու-երեք օրը մեկ, այն հազվագյուտ ժամերին, երբ քաղաքը խաղաղվում էր ռմբակոծությունից, տեսնում էի, որ մարդիկ «լիցքավորում» են սարքը։ Բանկոմատները, խանութները, դեղատները, լցակայանները չէին աշխատում, բայց սուրճը կար։

Այդ օրերին ես ղեկավարում էի Առաջին ալիքի բազմամարդ թիմը Ստեփանակերտում։ Մենք քնում էինք մի սենյակում, ցերեկը այդ նույն վայրից եթեր մտնում, մոնտաժում, պատսպարվում։ Ինչ-ինչ՝ սուրճի պակաս չունեինք, բայց միջանցքով վազելիս ես միշտ մանրադրամ էի սահեցնում ու սուրճ գնում։ Սարքի վրա ոչ գործարանային մակագրություն կար, որ սուրճը Կրկժանի ջրով էր «եփած», ու դրանից ավելի համեղ էր թվում։

Անխափան գործող այդ համակարգը ինձ հույս էր տալիս և աշխատանքը կազմակերպելու օրինակ ծառայում։ Սեպտեմբրի 27-ի վաղ առավոտյան մայրաքաղաք Ստեփանակերտում առաջին պայթյունից 40 րոպե հետո Առաջին ալիքի նկարահանող խումբը ճանապարհվեց Արցախ։ Առավոտյան 8-ին ես Մեդիա Նախաձեռնությունների կենտրոնից ստորագրությամբ վերցրեցի երկուական զրահաբաճկոն և սաղավարտ։ Դրանք հետ վերադարձրեցինք միայն 2021 թվականի գարնանը։ Համոզված կարող եմ ասել, որ երկու անգամ արժանին ենք մատուցել պաշտպանության այդ միջոցներին Հադրութում և մի «արկառատ» գիշեր էլ՝ Ստեփանակերտում։

Հանրայինի ստեղծագործական ու տեխնիկական անձնակազմը Երևանում ու Ստեփանակերտում աշխատեց, ինչպես ընդունված է ասել, արտակարգ ռեժիմով։ Բայց COVID19-ն ու պատերազմը արտակարգ օրերն աստիճանաբար սովորական դարձրեցին։ Օրինակ, Արցախում այդ օրերին գտնվող Կարեն Գիլոյանը մարդասիրական բեռներ էր բաշխում և մեր ապաստարանի շուրջը որոտացած ամեն պայթյունից հետո զանգում ու հետաքրքրվում էր մեր «որպիսությամբ»։ Մենք էլ գիտեինք նրա գտնվելու վայրը և այդ կողմերում պայթյունի լուսային ու ձայնային առաջին ալիքից հետո «փնտրում էինք» Գիլոյանին։ Հետո այդ «ձևականությունները» դադարեցին, որովհետև միևնույն է՝ երեկոյան հանդիպելու էինք, միևնույն է՝ մի պայթյունին մյուսն էր հաջորդելու, միևնույն է՝ այդքան չի կարելի մարդկանց «գործից» կտրել։

Այսպես անցավ մի 20 օր։ Պատերազմի ընթացքը կիսվեց, սուրճի սարքը սպասարկողներն այլևս չերևացին, և, իհարկե, մեր կյանքն էլ փոխվեց ու կիսատվեց։ Մենք սկսեցինք Լուրերի լրագրողներին, օպերատորներին ու վարորդներին նկարահանման ուղարկել ոչ մասնագիտական սկզբունքից ելնելով․ ո՛վ քանի երեխա ունի, ո՛վ է նոր ամուսնացել, ու՛մ նյարդերն են դեռ ամուր մնացել և այլն։ Չնայած, երբ պետք էր հերթափոխ սահմանել և ոմանց տուն ուղարկել, կարիք էր լինում վիճակահանության դիմել․ ոչ ոք չէր ուզում մեկնել տուն։ Միևնույն է՝ պատերազմն արդեն բոլորիս տներում էր։

Մինչև 2020-ի հուլիսյան պատերազմը ես հակամարտությունները լուսաբանել եմ գտնվելով «պատմական ու պատմողական հեռավորության» վրա։ Գրել եմ հոդվածներ, նկարահանել ֆիլմեր Արցախի, Արաբա-իսրայելական և Հարավ-տիրոլյան հակամարտությունների մասին։ Փորձել եմ զգալ այն, ինչ պատմել են ինձ անցյալի մասին։ Հաճախ մտածել եմ, թե կինո պատմողի դերում եմ և չեմ փոխանցում անմիջական ներկայության էֆեկտը, որն արդի հեռուստատեսության գլխավոր մարտահրավերն է։

Պատերազմի օրերին մեզ հյուրընկալել էր Արցախի պետական կամերային նվագախմբի ղեկավար Սիմոն Սարգսյանը։ Ապրում էինք «բեմի վրա»՝ նոտակալների, ռոյալի, թավջութակների հետ «կողք-կողքի»։ Սիմոնն ամեն երեկո նուռ էր մաքրում մեզ համար, ռմբակոծությունների ժամանակ բարձրաձայն խոսում էր շենքի պատերի հաստությունից (70 սմ) և աշնանային ցուրտ այդ գիշերներին հոգատարությամբ ծածկում բոլորիս, եթե հաջողվում էր քնել։ 44-օրյա պատերազմում ես ու իմ գործընկերները շատ մոտ էինք պատերազմին․ խույս էինք տալիս ԱԹՍ-ներից, հրետակոծության ժամանակ տեսախցիկների ու մեզ համար անվտանգ տեղ փնտրում, արցունքներ կուլ տալով կարդում ծանոթ անուն-ազգանունները զոհվածների ցանկում։

Այս ամենին «զուգահեռ» մենք տեսնում ու լսում էինք առաջին հայացքից անհավանական պատմություններ։ Պատերազմի ժամանակ դրանք «տեր» չունեն, որովհետև բոլորը սպասում են ամփոփագրերին ու պաշտոնական լրահոսին։

Հիմա եկել է այդ պատմություններին տեր կանգնելու ժամանակը։ Դրանք պետք է դառնան լրագրության վարպետության օրինակ, դրանք պետք է վավերացվեն, վերածվեն ժանրերի ու ձևաչափերի և փոխանցեն պատերազմի իրական զգացողությունները՝ «պատմական ու պատմողական հեռավորությունից»։ Նրանք, ովքեր ձեռք կզարկեն այս գործին, իրենց աշխատանքով կկտրեն սահմաններ ու նույնիսկ աշխարհամասեր։

Ես Եվրոպայի սրտում քիչ հայտնի մի հակամարտություն էի ուսումնասիրում, որի մասին հետո ֆիլմ նկարեցինք։ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Ավստրիայի հրաշալի ու բերրի լեռնային հողը, Հարավային Տիրոլը, տրվեց Իտալիային՝ գերմանախոս աշխատասեր բնակիչներով։ Գերմաներենն իսպառ արգելվեց Հարավային Տիրոլում։ Մայրենի լեզուն սովորելու համար երեխաները գնում էին եկեղեցիներ՝ իբր թե Աստվածաշնչի պատվիրանները սովորելու, բայց հոգևորականն իրականում սովորեցնում էր գերմաներեն տառերը։

Սա պատերազմի սերնդի դժբախտությունը բնութագրող լավագույն օրինակներից էր ինձ համար, քանի դեռ չէի կարդացել Հրաչյա Աճառյանի «Կյանքիս հուշերից» գիրքը։ 1903 թվականին ցարական հրովարտակով հայերենն արգելված էր հայկական հոծ բնակչություն և ծաղկուն հայկական թաղամաս ունեցող Շուշիում։ Թեմական դպրոցի հայերենի ուսուցիչ Աճառյանը գրում է․

Շաբաթական երկու անգամ երկու աշակերտ՝ իբրև պատվիրակ, գալիս էին ինձ մոտ և առաջնորդում ինչ-որ մի տուն։ Գնում էի և դահլիճում կանոնավոր աթոռների վրա նստած, գտնում էի ունկնդիր աշակերտներին։ Այնպես էին կազմակերպած, որ իբր թե այդ օրը տնեցիք տոնախմբություն ունեին։ Թառն ու դափը պատրաստ դրված էին, այս բոլորը արված էր զգուշության համար, որպեսզի, եթե ոստիկանությունը ներս մտներ, դասախոսությունը վերածվեր նվագահանդեսի։

Աճառյանն ասում է, որ «ի զարմանս բոլորի և ի պատիվ շուշեցոց, չգտնվեց գոնե մի դավաճան, որ այդ գաղտնիքը կմատներ։ Անցա ամբողջ դասընթացը»։

Արցախի հակամարտության ամբողջ դասընթացը մենք, իհարկե, չենք անցել։ Այս պատերազմը չսիրեց փորձագետներին և ընդունեց ու ճանաչեց միայն մասնակիցներին։ Նրանք մեր հույսն են եղել կռվի օրերին, իսկ հիմա պատերազմը հասկանալու հույսն են։

Արցախյան մի առած կա․ թան չըս տեսալ, թընըթաթախ քսակ էլ չը՞ս տեսալ։ Մենք թանաթաթախ տոպրակ տեսնողներն ենք առայժմ։

Արմեն Սարգսյան