Հայկական մամուլը հայ ժողովրդի և Հայաստանի սոցիալական, մշակութային, քաղաքական կյանքի ուսումնասիրության կարևորագույն աղբյուրներից է։ Հին ու խունացած թերթերի էջերում կարելի է գտնել հազվագյուտ տեղեկություններ, որոնք որևէ այլ աղբյուրներից հնարավոր չէ քաղել։ Միաժամանակ, տարբեր ժամանակաշրջաններում և տարբեր երկրներում ապրող հայերի կենցաղի, մտահոգությունների, սոցիալականացման և հոգեկերտվածքի ուսումնասիրության, թերևս, միակ պահպանված գործիքն է։ Մամուլը հնարավորություն է տալիս հասկանալու հասարակությունը, երբեմն նաև՝ հասարակ մարդուն, նրա ապրած «ժամանակի ոգին»։

20-րդ դարի սկզբին հայկական մամուլն արդեն ուներ կայացած ավանդույթներ։ Թերթերում տարբեր տեղեկություններից ու հաղորդագրություններից բացի տպագրվում էին գեղարվեստական ստեղծագործություններ, ակնարկներ, էսսեներ, պատմվածքներ, ազգագրական նյութեր, հանրային բարքերին ու կրթությանը վերաբերող ռեպորտաժներ, հարցազրույցներ, հրապարակախոսություններ։ Կարելի է ասել, որ այսօր լրագրությանը հայտնի գրեթե բոլոր ժանրերը ներկայացված էին հայկական թերթերի էջերում։

Մեդիայի ժամանակակից զարգացումներն ուսումնասիրող բազմաթիվ հետազոտություններում մեծապես կարևորվում են սյունակների, խմբագրականների և կարծիքների առկայությունը։ Լրագրության այս ժանրերը մեծապես հարստացնում են բովանդակությունը, նպաստում բազմակարծության տարածմանը, օգնում հանրության շրջանում զարգացնել քննական մտածողությունը։

20-րդ դարի առաջին տասնամյակներում հայկական մամուլում գրեթե ամեն օր տպագրվում էին խմբագրականներ ու սյունակներ։ Այս առումով հատկապես ուշագրավ են 1917-20 թվականներին Հայաստանում, Թիֆլիսում և Բաքվում տպագրվող հայկական թերթերի խմբագրականները, որոնք անդրադառնում էին հանրային և ազգային-պետական կյանքի կարևորագույն իրադարձություններին։ Խմբագրականներն ընդգրկում էին բոլոր ոլորտները՝ ռազմական անվտանգություն, ներքին և արտաքին քաղաքականություն, սոցիալական խնդիրներ, առողջապահություն, անգամ՝ համաշխարհային լրջագույն վերլուծություններ, որոնց սթափությունն ու մտքի խորությունը կարող է զարմացնել մերօրյա վերլուծաբաններից շատերին։

…

20-րդ դարի բեկումնային իրադարձություններից մեկը 1917թ. Փետրվարյան հեղափոխությունն էր, որը տապալեց միապետությունը Ռուսական կայսրությունում։ Ստեղծվեց ժամանակավոր կառավարություն, և երբեմնի բռնապետական երկրում սկսեցին թևածել ժողովրդավարական ազատությունները։ Նվազեց գրաքննությունը, ինչը հնարավորություն տվեց մամուլին առավել ազատորեն արտացոլել հանրային տրամադրությունները։

Հայկական քաղաքական գրեթե բոլոր շրջանակները մեծ ոգևորությամբ ընդունեցին հեղափոխության լուրը. կարելի է ասել, որ հայերը ժողովրդավարական հեղափոխության ակտիվ ջատագովներն էին։ 1917թ. մարտի 4-ին Թիֆլիսում հրատարակվող «Մշակ» թերթի խմբագիր Համբարձում Առաքելյանը գրում էր.

«Եվ ուրեմն կռիվը, որ 1905 թվից ի վեր ռուսական ժողովուրդը ի դեմս իր օրինավոր ներկայացուցիչ Պետական Դումայի մղում էր փտած, ռեակցիոնիստական և հակաժողովրդական ռեժիմի դեմ… այդ կռիվը 1917թ. փետրվարի 26-ին լուծվեց թարմ, առողջ, առաջադիմական և դեմոկրատական տարրերի ու ուժերի հաղթանակով։

Տապալվեց հին, փտած կառավարությունը, ռեժիմը։ Հաստատվեց նոր, առողջ ժողովրդական կառավարությունը, որին ճանաչեց ոչ միայն ժողովուրդը, այլև քաջարի զորքը, որ իր արյունն է թափում Ռուսաստանի բարօրության և ազատության համար»։

Համբարձում Առաքելյանն իր խմբագրականում նաև անդրադառնում էր այն քայլերին, որոնք անհրաժեշտաբար պետք է ձեռնարկեր հայ ժողովուրդը։ Նա զգուշացնում էր, որ անցյալի դառը փորձը հաշվի առնելով, պետք է լինել զուսպ և չտրվել սադրանքների։

Միշտ չէ, որ առաջնորդողների հեղինակը թերթի խմբագիրն էր. որպես խմբագրական տպագրվում էին նաև գրողների, հասարակական գործիչների սյունակները, որոնք հաճախ ունենում էին գրական-գեղարվեստական բովանդակություն։ Օրինակներից մեկը «Մշակ»-ի 1917թ. մարտի 5-ի խմբագրականն էր, որի հեղինակը հրատարակիչ, երգիծաբան Աշոտ Աթանասյանն էր.

«Շառաչելով փշրվեցին ապակիները, բացվեցին պատուհանի փեղկերը, և կենսարար օդը, դրսի մաքուր, թթվածնով ծորված, շաղախված օդը ներս մտավ մեր տները, մեր թոքերը։

…Թող շատ օդ, թարմ օդ, շատ լույս, կենդանարար լույս մտնի մեր խոնավ ու մութ տների ամեն մի անկյուն։ Եվ այդ լույսը ազատ խոսքն է»։

…

Մամուլի խմբագրականների առաջնային ուշադրությունը, հասկանալի է, Հայաստանի և հայ ժողովրդի շուրջ տեղի ունեցող զարգացումներն էին։ 1917թ. վերջին հեղափոխական ոգևորությունն արդեն զգալիորեն նվազել էր։ Բոլշևիկյան հեղաշրջումը, Ռուսական կայսրության փլուզումը, ռազմաճակատից զորքի հեռանալն ու թուրքական հնարավոր արշավանքը մամուլի հիմնական մտահոգություններն էին։ 1917թ. դեկտեմբերի 5-ին, երբ Երզնկայում ստորագրվում է ռուս-թուրքական զինադադարը, և ռուսական զորքի նահանջը դառնում է անկասելի, մամուլի հիմնական մտահոգությունը հայկական զորամասերի կազմավորումն էր։ Զինադադարից մի քանի օր անց՝ դեկտեմբերի 16-ին Թիֆլիսում հրատարակվող «Մշակ», «Հորիզոն» և «Հայաստան» թերթերում տպագրվում է Ավետիս Ահարոնյանի «Hannibal ad Portas!» (Հռոմեական թևավոր արտահայտություն, որը նշանակում է «Թշնամին դարպասների մոտ է»։) հոդվածը։ Հոդվածն ուներ ժանրին բնորոշ բոլոր հատկանիշները՝ կարճ էր, տպագրված էր առաջին էջում, ուներ խիստ ազդեցիկ-հուզական բառապաշար, ուղղված էր հասարակության բոլոր շերտերին։ Ահարոնյանի առաջնորդողն ուներ հետաքրքիր առանձնահատկություն. այն մատնացույց էր անում հանրային կյանքի այն արատավոր ու վտանգավոր երևույթները, որոնք, հեղինակի կարծիքով, կարող էին ճակատագրական նշանակություն ունենալ ողջ հասարակության համար։

«Հայ ժողովուրդ, ես քեզ եմ ասում: Պատրանք է, պատրանք է այս փխրուն անդորրությունը, թշվառական կյանքի այս ճղճիմ թոհ ու բոհը, այս գռեհիկ եռ ու զեռը, անձնական հող ու վայելքի, պճնության ու պչրանքի, զեխության ու զազիր տարփանքի այս ախտավոր ծովը, որի մեջ օրորվում են բիրտ ու գոսացած հոգիները»,- գրում էր Ահարոնյանը։

Նա կոչ էր անում բոլորին, հատկապես՝ քաղաքային բնակչությանը մի կողմ դնել նյութական բարեկեցության ձգտումը և զբաղվել հայրենիքի պաշտպանությամբ։

«Չկա՜ն, չկա՜ն, դասալիք են հայ քաղաքները. վատորեն, խայտառակաբար լուծվել են, չքացել, հայ հայրենիքի այս ահավոր ժամին: Զավակները դասալիք, եւ հայրերը պատերազմի բացած ավարի շուկաներում կուտել են հարյուր հազարներ ու միլիոններ, թողնելով, որ վաստակավոր ձեռքերից որբացած գյուղը թպրտա հողի, թշվառության, անտերության ճիրաններում: Ետ քաշենք այս վատ քողը, որովհետեւ ահազանգն է հնչում հեռուներից, եւ Հաննիբալը մեր դռներն է խորտակում շառաչյունով: 

Դեպի ճակատ, դեպի ճակատ դրամի ու ռազմի, մտքի ու զգացմունքի բոլոր դասալիքներ»,— գրել էր Ահարոնյանը։

Խմբագրականների բազմազանությամբ, սթափությամբ և պետականակենտրոն գաղափարներով առանձնանում էր Երևանում հրատարակվող «Զանգ» թերթը, որը Հայ Հեղափոխական Դաշնակցության օրգաններից էր: Թերթի խմբագիրներն էին Սիմոն Վրացյանը և Արշակ Ղազարյանը: Չնայած Հայաստանի Առաջին Հանրապետության գոյության ողջ ընթացքում իշխող ուժը ՀՅԴ-ն էր, իսկ Սիմոն Վրացյանը կուսակցության կարկառուն դեմքերից էր, «Զանգն» աչքի էր ընկնում պետական կառավարման համակարգի հետևողական քննադատությամբ: Չկար հասարակական կյանքի որևէ երևույթ, որին չանդրադառնար թերթի «Խմբագրական» խորագիրը: Խմբագրականներն անստորագիր էին, և մենք չենք կարող վստահաբար ասել, թե ում գրչին էին պատկանում:

1919թ. փետրվարի 19-ի խմբագրականում (թիվ 20) հատուկ անդրադարձ կար Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ մեկնող հայկական պատվիրակությանը: Ինչպես հայտնի է, պատվիրակության ղեկավարը Հովհաննես Քաջազնունին էր, որի նպատակն էր արևմուտքից օգնություն բերել Հայաստան: Թեև պատգամավորությունը չուներ քաղաքական հարցերով զբաղվելու լիազորություն, սակայն թերթը նշում էր, որ ստեղծված պայմաններում բոլոր հարցերն էլ քաղաքական էին: «Մի՞թե ներկա պայմաններում կա որևէ խնդիր, որ քաղաքական բնույթ չունենա և մի՞թե կարելի է վստահ լինել, որ հենց նույն հացի հարցը կլուծվի առանց քաղաքականության»,— գրում էր թերթը:

Ուշագրավ է խմբագրականի այն հատվածը, որը ներկայացնում է հայ ժողովրդի ձգտումները դեպի Ամերիկա և արևմտյան քաղաքակրթություն: «Անասելի ծանր վիճակի մեջ է ապրում մինչև այժմ Հայաստանը: …Եվ այս տեսակետից ուրախալի է, որ Հայաստանի կառավարությունը որոշել է հաղորդակցության մեջ մտնել Ամերիկայի և ամերիկյան մեծ դեմոկրատիայի հետ»:

Ժողովրդավարության արժևորումը նկատելի է թերթի հետագա առաջնորդողներում, որտեղ տարբեր հնարներով կարևորվում էր խոսքի ազատության նշանակությունը: Ընդ որում, խոսքի ազատությունը ներկայացվում էր ոչ միայն որպես Հայ Հեղափոխական Դաշնակցության քաղաքական ուղենիշ, այլև հասարակության զարգացման և պետության կայացման կարևորագույն պայման: «Այդ սկզբունքը պատվաստվել է մեր մտավորական դասին դրսից, այն հերոսական ու լուսամիտ արևմուտքից, որ բազմաթիվ զոհեր ու նահատակներ է տվել ազատ խոսքի պաշտպանության համար: …Ոչ ոք իրավունք ունի ազատ խոսքի բերանը գոցել կամ ազատ քվեն բռնաբարել: Ազատ խոսքը նախապայման է ամեն տեսակ ազատության և առաջադիմության: Նա ինքը մեն-մենակ բավական է բովանդակ աշխարհը բարեշրջելու. նա ծանրաչափն է հանրային տրամադրության և պատմական հոլովույթի»,— գրել էր թերթը 1919թ. ապրիլի 4-ին (թիվ 38):

Հայաստանի Հանրապետությունը ստեղծման առաջին իսկ օրից պայքարում էր թուրքերի ու ադրբեջանցիների հարձակումների դեմ, և հայկական բանակն ուներ առանձնահատուկ դեր և նշանակություն պետականության համար: Որքան էլ մեծ լիներ սերը բանակի հանդեպ, զինված ուժերում առկա թերությունները լռության մատնել հնարավոր չէր: 1919թ. փետրվարին «Զանգ» թերթի առաջնորդողն անդրադառնում էր զինծառայության բացթողումներին՝ նշելով, որ արդարության ու հայրենասիրության պակասը, տարբեր կամայականությունները մեծապես խարխլում էին հայկական բանակի մարտունակությունը: Թերթը գրում էր բյուրոկրատական համակարգի անսիրտ ու անտարբեր վերաբերմունքի մասին, նշելով, որ «բոլոր ճիգերը ստեղծելու դյուրաշարժ, զինվորին ու ժողովրդին մոտ կանգնած և հին արատներից զերծ զինվորական ապարատ, անցել են ապարդյուն. մեր զինվորական կենտրոնական հաստատությունները աղճատված մանրանկարն են ռուսական նախկին բյուրոկրատական հաստատությունների»: Խմբագրականը որպես աններելի բացթողում նշում էր զինվորական այն կառույցները, որոնք հանդուրժում էին թանկարժեք զինամթերքի փչացումը, իսկ զինվորին չէին ապահովում կենցաղային նվազագույն պայմաններով: Որպես ամենամեծ թերություն մատնանշվում էր սպայական կազմի ոչ ժողովրդավար լինելն ու միապետական հայացքներ ունենալը: «Եվ վերջապես, մեր զորքը համարվում է դեմոկրատիկ ու հանրապետական, մինչդեռ զինվորական կանցելարիաները լիքն են մոնարխիստական չինովնիկներով, սպայությունը ոգևորվում է «Боже Царя Храни»-ով և չլսեցինք մի դեպք, որ այդպիսի սպաներից գոնե մեկը պատժվի»,— գրում էր թերթը (թիվ 19):

Առաջին Հանրապետության շրջանի ուշագրավ թերթերից էր Երևանում լույս տեսնող «Աշխատանքը», որը ՀՅԴ Երկրի Կենտրոնական Կոմիտեի պաշտոնական օրգանն էր։ Թերթի խմբագիրներն էին Հմայակ Մանուկյանը, Մատթեոս Ավետիսյանը և Արամ Մանուկյանը։ «Աշխատանքը» համարվում էր մինչև 1916 թվականը Վանում լույս տեսնող նույնանուն թերթի շարունակությունը և հիմնականում անդրադառնում էր արևմտահայության խնդիրներին։ Ինչպես հայտնի է, 1915թ. Ցեղասպանությունից և 1917-18թթ. պատերազմներից հետո տասնյակ հազարավոր արևմտահայեր էին հաստատվել Հայաստանում։ Նրանց բնակավորման, սոցիալական ապահովության, արևելահայության հետ համարկման և բազմաթիվ այլ հարցերին էր անդրադառնում «Աշխատանք» թերթը։

Նշված ժամանակաշրջանի ամենահրատապ խնդիրը գաղթականների ներգաղթի կազմակերպումն էր, ինչը ոչ միայն կարող էր փրկել հազարավոր հայ մարդկանց կյանքը, այլև զգալիորեն մեծացնել Հայաստանի տնտեսական ու ռազմական ներուժը։ Թերթի 1919թ. ապրիլի 10-ի խմբագրականում հեղինակը նշում էր, որ Դաշնակից պետությունները պետք է քայլեր ձեռնարկեն հնարավորության դեպքում արևմտահայերին իրենց նախկին բնակավայրերը վերադարձնելու համար։ «Թուրքահայը այլևս չի կրնար ապրել իբրև գաղթական, իբրև տարագիր, իբրև իրավազուրկ, իբրև նպաստընկալ կամ հյուրընկալ։ Անիկա այլևս ուժ և համբերություն չունի շարունակելու այս մահաբույր և սովատանջ վիճակը» (թիվ 7)։

«Աշխատանքն» անդրադառնում էր նաև Առաջին Հանրապետության համար խիստ մտահոգիչ մի խնդրի՝ գործազրկությանը։ Հայաստանը չուներ արդյունաբերություն, և մարդկանց հիմնական զբաղմունքը գյուղատնտեսությունն էր, առևտուրը և աշխատանքը պետական համակարգում։ Այս վերջինում էլ հաճախ հանգրվանում էին մարդիկ, ովքեր հարմարվելով պետական վարձատրությանը, պարզապես ժամավաճառությամբ էին զբաղվում։ Եվ եթե գործազրկությունը նպաստում էր գողության և ավազակության տարածմանը, ապա վերջինը, ըստ թերթի, դառնում էր «հասարակական կորովը խաթարող, մեր վերածննդի հավաքական ճիգը թուլացնող» երևույթ։ Խմբագրականում պահանջում էին պետությանը հատուկ ուշադրություն դարձնել այս խնդրին և «ջնջել անգործներու բանակը, որովհետև անիկա ամենամեծ թշնամին է մեր կյանքի վերստեղծման» (թիվ 8)։

Հասարակական արդարության և համերաշխության ամենաբարձր դրսևորումը բոլոր ժամանակներում եղել է հայրենիքի պաշտպանությունը։ Այս խնդիրը չէր կարող չլինել հայկական մամուլի ուշադրության կենտրոնում։ Խոսելով զինծառայության մասին՝ «Աշխատանքը» նշում էր, որ Հայաստանի ամենամեծ խնդիրը դասալքությունն է։ Խմբագրականը լույս է տեսնում այն օրերին, երբ հայկական զորամասերն իրենց վերահսկողությունն էին հաստատում Կարսի մարզում և պատրաստվում էին անցնել նաև Նախիջևան։ Պատմական այս դրամատիկ օրերին, երբ փորձ էր արվում վերականգնել հայկական երազանքը, անհրաժեշտ էր հասարակության ողջ ուժերով լծվել զինված ուժերի կազմակերպմանը։ «Աշխատանքը» գրում էր, որ անկախության հռչակումից հետո հայկական բանակի հիմնական մասը գյուղացիներն էին. «Հայկական բանակն այսօր կազմվեր է ու կտանե իր ծանր ու հայրենանվեր պարտականությունը միայն ու գրեթե միմիայն հենած հայ չարքաշ գյուղացիության վրա»։

Ի հակադրություն՝ հայկական քաղաքային բնակչությունը և մտավորականությունը, ըստ թերթի, հեռու էր բանակի ու երկրի պաշտպանության գործերից։ Չափազանց ծանր մեղադրանք էր ներկայացվում Երևանի բնակչությանը, նշելով, որ անգամ ճակատագրական օրերին, երբ թուրքական զորքերը մայրաքաղաքի մոտակայքում էին, «Երևանը թույլ տվավ որ իր բնակիչները դառնան դասալիք և տուներնեն չհեռանան դեպի արյան պարտքը»։ «Դասալքության բույնը Երևանն է, իր քաղքենի և մտավորական դասով։ Կառավարությունը պարտավոր է ամենակարճ ժամանակվա մեջ և ամենակտրուկ միջոցներով քշել դեպի զինվորական շարքերը բոլոր զինվորացուներին, առանց որևէ խտրության»,— եզրափակում էր թերթը։ (թիվ 22)

…

1920թ. վերջին հայկական մամուլում նկատվում է արտաքին քաղաքական դիրքորոշման աստիճանական փոփոխություն, ինչը պայմանավորված էր թուրք-հայկական պատերազմում Հայաստանի պարտությամբ և բոլշևիկների հետ նոր հարաբերությունների կառուցման առանձնահատկությամբ։ Մինչև նոյեմբերի վերջին օրերը գրեթե բոլոր թերթերի խմբագրականները կոչ էին անում ժողովրդին լինել միակամ, վստահել բանակին, չհավատալ կեղծ տեղեկություններին և ամեն ինչ անել հայրենիքի պաշտպանության համար։ Ալեքսանդրապոլում ընթացող բանակցություններին զուգահեռ՝ ավելի ու ավելի հաճախ էին անդրադառնում Արևմուտքի, մասնավորապես՝ Անգլիայի երկդիմի քաղաքականությանը, որի հետևանքով Հայաստանը փաստորեն միայնակ էր մնացել Թուրքիայի դեմ։

1920թ. նոյեմբերի 28-ի «Հառաջ» թերթի խմբագրականն առավելապես աշխարհաքաղաքական վերլուծություն էր։ Անդրադառնալով սովետա-բրիտանական առևտրական բանակցություններին, Վրանգելի բանակի պարտությանը և Ֆրանսիայի դիրքորոշմանը՝ թերթը գրում էր, որ Բոլշևիկյան իշխանության նկատմամբ վերաբերմունքը փոխվում է։ Անգլիան ու Ֆրանսիան ավելի են մերձեցնում իրենց մոտեցումները, իսկ առևտրական պայմանագրի ստորագրման դեպքում էապես մեծանալու է Խորհրդային Ռուսաստանի ազդեցությունը թե՛ Կովկասում, թե՛ Մերձավոր Արևելքում։

Հայ-ռուսական հարաբերությունների ներկային ու ապագային թերթն անդրադառնում է նաև հաջորդ համարներում, նշելով, որ «ո՛չ Հայաստանը և ո՛չ էլ հայ ժողովուրդը որևէ շահ կամ ձգտում չունեն և չեն էլ կարող ունենալ թշնամական դիրք բռնելու Ռուսաստանի հանդեպ, ով էլ ներկայացնելու լինի այդ հսկա պետությունը»։ Թերթը գրում էր, որ Հայաստանը միշտ էլ փորձել է բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատել Ռուսաստանի հետ, սակայն հենց բոլշևիկներն էին ձգձգում հարաբերությունների հաստատումը։ «Հայ ժողովուրդը ձգտել է միշտ, ձգտում է այժմ և պիտի ձգտի ապագայում էլ լինել հաշտ և բարեկամ Ռուսաստանի և ռուս ժողովրդի հետ։ Բայց ի՞նչ արժեք կարող է ունենալ այդ ձգտումը, եթե Ռուսաստանը շարունակում է պահպանել իր երկմիտ, երկդիմի վերաբերմունքը դեպի մեր ժողովրդի անկախ քաղաքական գոյությունը։ …Մենք տեսնում ենք համառ փորձեր Սովետական Ռուսաստանի անդրկովկասյան գործակալների կողմից սովետիզացիայի ենթարկելու Հայաստանը, որը ուրիշ բան չպիտի նշանակեր, բայց եթե զրկել Հայաստանն անկախությունից և դարձնել նրան փաստորեն ռուսական մի նահանգ, ինչպես դարձրին Ադրբեջանը»,— գրված էր «Հառաջի» առաջնորդողում։ (թիվ 263)

1920թ. դեկտեմբերի 3-ին Ալեքսանդրապոլում Հայաստանի Հանրապետության և Թուրքիայի միջև հաշտության պայմանագիր է ստորագրվում։ Ծանր, ստորացուցիչ փաստաթուղթը, որով Հայաստանը կորցնում էր իր տարածքի գրեթե կեսը, Հայաստանի անկախության վերջին արարն էր։ Մեկ օր առաջ, սակայն, Երևանում ստորագրվում է մեկ այլ փաստաթուղթ, որով ՀՅԴ-ն վայր է դնում լիազորությունները և Հայաստանում իշխանությունը հանձնում հայհեղկոմին։ Դեկտեմբերի 2-ին ավարտվում է Հայաստանի Առաջին Հանրապետության պատմությունը՝ Հայաստանը դառնում է խորհրդային։

Իշխանության փոփոխությունից հետո նախկինում գործող հայկական թերթերի մեծ մասը փակվում է, բազմաթիվ խնբագիրներ ու լրագրողներ հաջորդող ամիսներին հեռանում են Հայաստանից։ Ստեղծվում է նոր՝ խորհրդահայ մամուլը։

1920թ. վերջին օրերի վերաբերյալ խմբագրականներ չկան, միակ բացառությունը թերևս Թիֆլիսում տպագրվող մի քանի հայկական թերթերն էին։ Դրանցից մեկը՝ «Մշակը», իր ողջ գոյության ընթացքում ընդդիմադիր լինելով Դաշնակցությանը, կարծես թե գոհունակությամբ էր ազդարարում Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատումը։ «Այսօր մենք կանգնած ենք կատարված իրողության առաջ։ Կարմիր բանակն արդեն Երևանում է. դաշնակցական կառավարությունն իր բոլոր արատներով պատմության հնադարանն է անցել։ Նա կարող էր դառնալ համազգային միության կառավարություն, բայց կամեցավ լինել միմիայն թայֆայի կառավարություն և այսօր իր տեղը տվել է այն վիթխարի շարժման, որ անդիմադրելի թափով հոսում է Ռուսիայից Մերձավոր Արևելքի երկրներ, տանելով իր հետ անվերապահ և կատաղի դասակարգային կռիվ»։

«Մշակի» ոգևորությունը երկար չի տևում՝ շուրջ երեք ամիս անց՝ 1921թ. փետրվարի վերջին բոլշևիկյան զորքերը գրավում են Թիֆլիսը և խորհրդայնացնում Վրաստանը։ Նախավերջին համարում «Մշակի» խմբագրականն արդեն հուսահատորեն գրում էր, որ ռուսական արշավանքի նպատակն է «Վրաստանի վզին փաթաթել սովետական կարգը»…

Միքայել Յալանուզյան
շարունակելի

Հրապարակվել է Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնի և n-ost-ի կողմից իրականացվող «Մրցակցող պատումներ» նախագծի շրջանակներում:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել media.am-ի տեսակետների հետ: