Տարբեր ասույթներ, որոնք, պարզվում է, հանրության կողմից սիրված ու ընդունված են որպես լեզվամտածողության մեջ դաջված ենթագիտակցական, «անքննելի մտքի գոհարներ», ինձ կատարյալ անծանոթ լինելով, հաճախ շատ հարցերի տեղիք են տվել։

Հիշում եմ՝ տարրական դպրոցի դասարաններից մեկում դասի ընթացքում ուսուցչուհուն կանչեցին կիսաբաց դռան արանքից։

«Ես գնում եմ ուսուցչանոց, իսկ դուք լուռ կնստեք։ Հանկարծ աղմուկ չանեք,- մեր համաձայնության կիսատ-պռատ ձայնարկությունները երևի չէին համոզում ուսուցչուհուն, և նա որոշեց պատվի հարց դնել։ –  Տղամարդու խոսք եք տալի՞ս, որ չեք աղմկի»։

Մինչ ես աչքերս կկլորացնեի, 30 ոգևորված «այո՜»-ի մեջ կորավ իմ կիսաձայն հարցը՝ բայց ես ինչու՞ պիտի տղամարդու խոսք տամ։ Հատկապես մեծ էր շփոթմունքս այն բանից, որ բոլորը միաձայն ընդունեցին տղամարդ լինելու «մարտահրավերը», ու միայն ինձ մոտ հարց առաջացավ։

Ես, որ երեք քույրերից փոքրն եմ ու մեծանում էի «տան տղայի» փոխարեն, ես, որ սիրում էի ֆուտբոլ խաղալ բակի տղաների հետ, միևնույն է՝ չհասկացա, թե այդ ո՞ր տղամարդն էր, որ իմ խոստումից ավելի ամուր խոսք պիտի տար։ Երևի ես էի տարօրինակ, մյուս բոլորը՝ նորմալ։

Այս դրվագը երկար տարիներ չէի հիշում, մինչև սկսեցի հետադարձ հայացք գցել ու վերլուծել իմ կոնֆլիկտը նման ասույթների հետ։

Մի այլ դրվագ՝ ավելի «հասուն» բառային կոդավորումից, որն ըմբռնելը, մեղմ ասած, մեծ ջանք պահանջեց ինձնից։ Ընկերներով բակում մի քիչ վազվզելուց հետո, երբ առաջարկեցի նոր խաղ սկսել, աղջիկներից մեկը հրաժարվեց միանալ՝ ասելով, որ պիտի տուն գնա, քանի որ «էն հորքուրն ա եկել»։ Չհասկացա, թե ինչու էր ընկերուհիս կարծում, թե իր բոլոր հորաքույրներին ճանաչում եմ, հատկապես՝ էն մեկին, մտածեցի՝ երևի մի բան լավ չեմ հիշում․ «Ո՞ր հորքուրը»։ «Դե էն էլի, կարմիր մազերով»։

Ես պատկերացրեցի կարմիր մազերով, խալաթով գիրուկ հորքուրին։ Բայց չէ, չէի ճանաչում։ «Դե էն էլի, վայ, չգիտե՞ս, որ տենց են ասում»։ Հա՜, է՜ն․․․ այդ ժամանակ դաշտանի մասին ներկանացի կոդավորումներին դեռ ծանոթ չէի։

Ժամանակի, տարիքի, կրթության հետ հասկացա, թե ինչու էր արդար վրդովմունք առաջացել ինձ մոտ «տղամարդու» խոսք տալու պահանջից, ինչու «կարմիր մազերով հորքուրը» ծիծաղելի այլաբանություն թվաց։

Հասկացա, որ իմ ընկալումները, հավանաբար ընտանիքիս շնորհիվ, չէին անցել ավանդական կնիքներով, որ այն, թե ով եմ ես ու ինչ է կատարվում ինձ հետ՝ բնական ու ինքն իրենով ճիշտ հասկացություն են ու ենթակա չեն մեկնաբանության։

Իմ փորձը ձուլվեց մեր իրականության ընդհանուր պատկերի մեջ, որտեղ կին-տղամարդ (ան)հավասարության դրսևորումները բազմաթիվ են ու բազմաձև։

Հայտնի է, որ հղիության՝ սեռով պայմանավորված ընդհատումների թվով Հայաստանը սարսափելի ցուցանիշներ է գրանցում, առանձին մարզերում, օրինակ, Գեղարքունիքում` ռեկորդային։  

Հասկացա, որ բռնության մշակույթի ուղիղ հետևանք հանդիսացող ամոթը, ադաթը այնքան հիմնավոր կերպով են նստած մեր լեզվամտածողության մեջ, որ այսօր երկկողմանի լուռ համաձայնությամբ ձեռք բերված բարդ ու արմատացած նշանային համակարգ ունենք, որը, երևի, ազգի հոգեբանության համար ուսումնասիրության առանձին շատ հարուստ նյութ է։

Մինչ պատրիարքալ ուժն ընդգծող «տղամարդու խոսքը» հարգանքի ու պատվի նշան է, կնոջ բնական կենսաբանական վիճակը՝ «դաշտանը», ամոթ է ու տաբու։

Սրա հետ բախվեցի նաև տարիներ առաջ, երբ ընկերուհուս հետ թարգմանեցի ծնունդով հնդիկ կանադացի բանաստեղծ Ռուպի Կաուրի մանիֆեստը՝ դաշտանի վերաբերյալ, դուրս բերելով այն «ամոթի» ստվերից՝ մարդկության շարունակականության, կյանքի սկզբնավորման իմաստավորման լույսի տակ։ Հայերեն տեքստը թե՛ սիրվեց, թե՛ քննադատվեց համացանցում, մինչդեռ բանաստեղծն այն դարձրել էր իր վիզուալ արվեստի գործերի հիմք ու ներկայացրել աշխարհի շատ երկրներում։

Օրեր առաջ, ուշքումտքով այս թեմաներից կտրված, առավոտյան ժամը 6-ին դիտում եմ Օսկար մրցանակաբաշխությունը։

Լավագույն կարճամետրաժ վավերագրական մրցույթում հաղթում է«Period. End of Sentence» անվանումով ֆիլմը։ Սա բառախաղ է, որը հայերեն թարգմանվել է «Վերջակետ. նախադասության ավարտը»։ Ռեժիսորն ու ստեղծագործական թիմը՝ բոլորը կանայք, բեմ են բարձրանում և ասում․ «I’m crying not because I’m on my period», ինչը հայ հաղորդավարների կողմից հնչում է այսպես. «Ես լացում եմ ոչ որովհետև… ես շատ հուզված եմ»։

Հետո ռեժիսորը բացականչում է․ «I can’t believe a movie about menstruation just won an Oscar», ու այստեղ թարգմանիչ֊հաղորդավարն ակնարկում է, որ «ամեն ինչ հասկացել» է, բայց դե հո չի ասի այդ ԲԱՌԸ․ «Հավատս չի գալիս, որ նման հետաքրքիր թեմայի մասին պատմող ֆիլմը հենց հիմա Օսկարի արժանանացավ»։

Մեկ ուրիշ հատվածում, երբ խոսվում է menstrual equality-ի մասին (մենստրուալ հավասարություն, որը վերաբերում է դաշտանի հետ կապված հիգիենայի պարագաների հասանելիությանը) մեր աղջիկ հաղորդավարը թարգմանեց՝ կանանց հավասարություն։ 

Վերջում մյուս հաղորդավարը նկատեց, որ հետաքրքիր բառախաղ էր արված։ Ու երեքով, հավանաբար, շունչ քաշեցին, քանի որ ստիպված չեղան արտաբերել էդ ամոթալի, խայտառակ, տաբուացված բառը։

Ես անմիջապես մտա Netflix ու գտա ֆիլմը․ Հնդկաստանի աղքատ արվարձաններում քրջերի մեջ փաթաթված աղջիկներն ու տղաները, կանայք ու տղամարդիկ կարմրում են ու պատերին նայում, երբ նրանց հարցնում են, թե ինչ է մենստրուացիան։

Փաստորեն, մեր Հանրայինի եթերի գրված կամ չգրված «ցենզուրան» չի տարբերվում անուսում հնդիկների մտածելակերպից։
Սրա մասին գրեցի իմ ֆեյսբուքյան էջում, և հետաքրքիր կերպով գրառումը մեծ արձագանք ստացավ, շատ աղջիկներ սկսեցին կիսվել գրառումով ու պատմել դաշտանային բառախաղերի իրենց պատմությունները։

Ես շատ ուրախ էի տեսնել, որ բազմաթիվ տղաներ նույնպես արձագանքում էին ու գնահատական տալիս «ամոթի» մշակույթին։

Մինչ երեք կիրթ ու հասուն մարդ՝ երկու տղամարդ ու մի կին, ամեն կերպ շրջանցում են «դաշտան» բառը եթերում, ծիծաղում ու «հետաքրքիր թեմա» անվանում այն, շատերին դա պարզապես հիշեցնում էր իրենց 8-րդ դասարանի անատոմիա առարկայի «էն» դասաժամերը, երբ տղաներն ու աղջիկները առանձնանում էին, ուսուցիչը կիսաձայն բացատրում էր սեռական առանձնահատկությունների այդքան կարևոր դասերը, և դասագրքերից պարտադիր անհետանում էին դասին վերաբերող նկարները։

Կարծում էի, թե նոր անակնկալ չէր սպասվում այս թեմայով մինչև հոդվածի ավարտը, բայց ՊՆ նախարար Դավիթ Տոնոյանը նոր նվեր մատուցեց՝ «գեղեցիկ սեռին» համապատասխան պայմաններ խոստանալով։

Հանրայինի եթերից մինչև ԱԺ ամբիոն՝ կնոջ մարմնի հետ տեղի ունեցող բնական ֆիզիոլոգիական գործընթացները՝ դաշտանից մինչև ծննդաբերություն, պիտակավորվում են որպես «հետաքրքիր» ու «գեղեցիկ»։

Ոչ, տիկիններ ու պարոններ, խոսքը իրական ու բնական երևույթի, մեր էության ու գոյության մասին է՝ անկախ գեղեցիկից ու տգեղից, առանց մեղմացնող կամ գունավորող ածականների։

Մենք այսպիսին ենք, և հավասարության մասին խոսելիս՝ կինն ու տղամարդը կշեռքի նժարներին կանգնում են յուրաքանչյուրն իր՝ հոգևոր, սոցիալական և ֆիզիոլոգիական ամբողջությամբ։

Երբ դպրոցն ու եթերը լռում են, օգնության է գալիս փողոցը՝ իր կոդավորված լեզվով և համացանցը՝ տեղեկատվության անկանոն հոսքով, և երկխոսությունը վերածվում է փսփսոցի, թաքուն ծիծաղի, կամ հակառակը՝ գռեհկության։ 

Իսկ իրականում, ընդամենը պետք է բարձրաձայն կոտրել տաբուն, որպեսզի այն կայանա որպես գոյ, դաշտանի դեպքում՝ որպես գոյության պայման ու երաշխիք։  

Ու միայն այդպես ակնհայտ կդառնա այն լուռ խտրականությունը, որը ներդրված է մեր մտածողության մեջ, այն սահմանափակումները, որոնք ժառանգում ու փոխանցում ենք առանց գիտակցելու ու գնահատելու։

Հիշում եմ՝ փոքր ժամանակ մի հանելուկ էինք ասում․ «Երբ ասես անունս, էլ ես չկամ։ Ո՞վ եմ ես»։ Պատասխանը լռությունն էր։

Սեդա Գրիգորյան
կինոռեժիսոր

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել media.am-ի տեսակետների հետ: