Արմավիրի մարզի Փարաքար և Շիրակի՝ Գյումրի համայնքներում լռության օր է։ Վաղը՝ մարտի 30-ին, երկու համայնքներում էլ տեղի կունենան ավագանու արտահերթ ընտրություններ։ Մարտի 15-ից սկսած նախընտրական քարոզարշավի ընթացքում քաղաքական ուժերը, հնարավոր բոլոր միջոցներն օգտագործելով, փորձեցին իրենց ծրագրերը ներկայացնել բնակիչներին՝ վստահեցնելով, որ կարող են լուծել համայնքներում առկա, գրեթե բոլոր խնդիրները։
«Ականատես» դիտորդական առաքելության ներկայացուցիչ Մարիամ Հովեյանի կարծիքով նախընտրական քարոզչության ընթացքում ատելության խոսքի, վիրավորանքի ու անձերի թիրախավորման բազմաթիվ դեպքեր են արձանագրվել, որոնք տեղ են գտել նաև մեդիայում։
Տևական ժամանակ է, ինչ ատելության խոսքը դարձել է քաղաքական խոսույթի անբաժանելի մասնիկը։ Քաղաքական լարված իրավիճակներում այն ավելի է սաստկանում։ Մեդիան էլ հանդես է գալիս այդ խոսույթը տարածողի ու տիրաժավորողի դերում։ Ձեր դիտարկումների արդյունքում այս անգամ ի՞նչ պատկեր էր։
Այո՛, ատելության խոսքի դրսևորումները բավականին շատ էին քարոզարշավի ընթացքում, որը ներկայացվում և տիրաժավորվում էր նաև մեդիայի միջոցով։ Այն խնդրահարույց լեզուն, որը մենք լսում էինք ընտրողների հետ հանդիպումների ժամանակ բնականաբար արտապատկերվում էր մեդիայում, բազմապատկվում, այս կամ այն ուժին հարող լրատվամիջոցների կողմից տիրաժավորվում։ Արդյունքում մեդիայում ատելության խոսքի, վիրավորանքի, թշնամական խոսքի, անձերի թիրախավորման պակաս չկար այս օրերի ընթացքում։ Հաճախ այս ամենը կատարվում էր սունկ էջերի միջոցով, որոնց բովանդակությունը հիմնականում շատ խնդրահարույց էր և տարածվում էր գովազդի միջոցով։
Եթե փորձենք ուսումնասիրել, թե Ֆեյսբուք սոցիալական հարթակում այս ընթացքում ինչ էջեր են գովազդից օգտվել, ապա կտեսնենք, որ հայտնվել են ինչ-որ անհասկանալի անուններով նոր էջեր։ Օրինակ, նորահայտ «Սրտացավ Հայաստան» անունով ֆեյսբուքյան էջը վերջին մեկ շաբաթվա ընթացքում շատ գումար է ծախսել գովազդների միացման համար։ Էջի բովանդակությունը հիմնականում ողողված է ընդդիմադիր թեկնածուների մասին ատելության խոսքով, վիրավորանքով, արժանապատվությունը նսեմացնող տարբեր տեսանյութերով ու նկարներով։ Ցավոք, մենք չենք կարող ասել, թե այս և նմանատիպ էջերի հետևում ովքեր են կանգնած։ Նույնիսկ այն դեպքում, երբ բովանդակությունը կոնկրետ ուղղվածություն ունի, մինչև վերջ հեստակ չէ, թե ով է պատվիրատուն, ով է այդ գումարները վճարում։
Նախընտրական քարոզչության ընթացքում մեդիան որքանո՞վ կարողացավ համաչափ և բազմակողմանի լուսաբանում իրականացնել։
Նախ կուզենայի նշել Հանրային հեռարձակողի անհավասար լուսաբանման դրվագների մասին։ Առաջին հերթին խնդրահարույց էր նախընտրական քարոզարշավին նախորդող ժամանակահատվածում Հանրայինի անհամաչափ լուսաբանման պրակտիկան, երբ իշխանական թեկնածուին, իշխանության ուժին, կուսակցությանը շատ ավելի հաճախ էին լրատվական թողարկումների կամ այլ հաղորդումների ընթացքում լուսաբանում։ Օրինակ լուսաբանվում էին Գյումրիում կատարված ինչ-ինչ ընթացիկ աշխատանքներ, որոնք միշտ իրականացվում են, նմանատիպ աշխատանքներ տեղի են ունենում Հայաստանի բոլոր համայնքներում, բայց հանկարծ փետրվար- մարտ ամիսներին Հանրայինը սկսում է լուսաբանել հենց Գյումրիում կատարվող աշխատանքները։
Կամ եղել են դեպքեր, երբ Գյումրու ընտրությունների հետ կապված իշխանական տարբեր թեզեր են Հանրայինով շրջանառվել։ Եղել են դեպքեր, երբ թեկնածուների կամ այդ ուժի ներկայացուցիչների ֆեյսբուքյան գրառումներ են ընթերցվել լրատվական թողարկումների ընթացքում։
Նույն պատկերը եղել է նաև Հանրայինի ֆեյսբուքյան էջում։
Իշխանական թեկնածուն այս հարթակում ևս ավելի շատ է ցիտվել, լուսաբանվել, քան մյուս թեկնածուները։ Որքան էլ, որ նշենք, որ այս դեպքերը հենց քարոզարշավի ընթացքում չեն եղել այլ դրանից առաջ, բայց միանշանակ է, որ այս երևույթն առկա է։ Սա վարչական ռեսուրսի չարաշահում է։ Քանի որ հավասար լուսաբանման պահանջը միայն քարոզարշավի շրջանում է գործում, այս լծակը սկսում է չարաշահվել շատ ավելի վաղ։ Նախքան քարոզարշավի մեկնարկը իշխանական լծակներ ունեցող թեկնածուն արդեն ստանում է առավելություն։ Դեռ երկու ամիս առաջվանից սկսած իր մասին արդեն տասնապատիկ, հարյուրապատիկ ավելի հաճախ է լսում ընտրողը, քան մյուս թեկնածուների մասին, որոնք նույնիսկ չեն էլ գրանցվել ու թեկնածուի կարգավիճակ չունեն։
Հիմա հարց է առաջանում, արդյոք այս ամբողջ ժամանակահատվածը հաշվարկվել է և նույն ծավալով, նույն համամասնությամբ հետո այլ ուժեր ևս լուսաբանվել են Հանրայինի կողմից։
Չպետք է մոռանալ, որ Հանրայինի պատասխանատվության մակարդակն այլ լրատվամիջոցների համեմատ այս առումով մի փոքր ավելի շատ է ։ Մյուս լրատվամիջոցները քարոզարշավի 12 օրերից դուրս պարտավոր չեն հավասար պայմաններ ապահովել բոլոր թեկնածուների համար, բայց Հանրայինը՝ որպես քաղաքացու հարկերից ֆինանսավորվող լրատվամիջոց, իրավունք չունի այդպիսի կողմնակալ վարքագիծ դրսևորել։
Դուք նշեցիք խնդիրներ, որոնք նկատել եք Հանրային հեռարձակողի կողմից իրականացված լուսաբանման ընթացքում։ Ինչ պատկեր էր մյուս լրատվամիջոցներում։
Այն խմբագրությունները, որոնք որոշակի կապվածություն և կախվածություն ունեն որևէ քաղաքական ուժերից, շատ ակտիվ, ինտենսիվ քարոզչական գործունեություն են իրականացրել։ Ակտիվորեն և միակողմանի լուսաբանել են տվյալ քաղաքական ուժի կամ տվյալ քաղաքական գծի թեկնածուներին և սևացրել ու վատաբանել են, ատելության խոսք են տարածել մյուսների հանդեպ։ Այս բաժանումը շատ հստակ է երևում։ Նույնիսկ, այն հանգամանքը, թե յուրաքանչյուր լրատվամիջոց ի՞նչ համատեքստում լուսաբանեց Հանրային հեռուստաընկերության կազմակերպած Մեծ բանավեճը ևս օգնում է հասկանալ, թե տվյալ լրատվամիջոցը ի՞նչ քաղաքական ուժի ու քաղաքական գծի սպասարկող է։
Եղան նաև դեպքեր, երբ մեդիան, որևէ թեկնածուի խոսքը կտրելով համատեքստից, ներկայացրեց մանիպուլացված ու աղճատված։ Հետո այդ ամենը հյութալի ու համեղ վերնագրերի միջոցով հրամցվեց հանրությանը։
Լրատվական կայքերում մենք արձանագրել ենք նաև մեկ այլ խնդիր, դա կեղծ սոցիոլոգիական հարցումների հրապարակումն է։ Մասնավորապես civic.am-ը հրապարակել էր մի սոցիոլոգիական հարցում, որտեղ շատ կարևոր վավերապայմաններ պահպանված չէին։ Ընտրական օրենսգիրքը սահմանում է, որ սոցհարցումներ հրապարակելիս պետք է անպայման նշել պատվիրատուի մասին, պետք է նշել, թե երբ է արվել հարցումը, ի՞նչ ընտրանք է եղել, քանի մարդ է մասնակցել, աշխարհագրական ի՞նչ տարածք է ընտրվել։ Այս կանոնների պահպանումը շատ կարևոր է, որպեսզի ընտրողների կամքի վրա այդ հարցումները չազդեն։ Խնդիրն այն է, որ ընտրողները հարցումներ տեսնելիս, փոխում են իրենց որոշումները կամ հիմնվելով դրանց վրա կառուցում են իրենց որոշումները։ Նրանք որոշում են քվեարկել օրինակ հարցումների արդյունքում հաղթած թեկնածուի օգտին, և ձայն չտալ հաղթելու հնարավորություն չունեցող թեկնածուներին։ Վերոնշյալ լրատվամիջոցը խախտել էր այս պահանջներն ու պայմանները։ Արդարության համար պետք է ասեմ, որ նախընտրական քարոզարշավից առաջ՝ փետրվարի վերջին, նմանատիպ մեկ հարցում էլ իրականացվել և հրապարակվել էր Հրապարակ օրաթերթի կողմից։
Ցավոք, պետք է ասեմ, որ երբեմն մեդիան դառնում է քարոզչական ամենակեղտոտ գործիքը։ Երբեմն քաղաքական ուժերն իրենց բացարձակ ոչ էթիկական քարոզարշավն իրականացնելու համար որպես խողովակ օգտագործում են հենց մեդիան։ Դրա վառ ապացույցը նախընտրական քարոզարշավի վերջին օրը լրատվամիջոցներում ու սոցիալական մեդիա հարթակներում տարածված բռնաբարության տեսանյութն էր, որը կապվում էր ընդդիմադիր թեկնածուներից մեկի անվան հետ։ Այդ տեսանյութի գերխնդիրն էր վնասել տվյալ թեկնածուին և ցավալի է, որ այդ ոչ էթիկական քարոզարշավի մասնակիցը դարձան նաև լրատվամիջոցների միջոցով։
Քարոզարշավի ընթացքում քաղաքական ուժերը բավականին մեծ գումարներ են ծախսում գովազդի ու վճարովի մեդիաբովանդակության համար։ Ֆինանսական հետագծելիության առումով թե՛ քաղաքական ուժերը և թե՛ մեդիան որքանով են թափանցիկ կազմակերպում այս գործընթացը։
Ակնհայտ է, որ մեդիան հզոր գործիք է քարոզարշավի ընթացքում։ Մենք նաև նկատել ենք, որ կուսակցությունները այս քարոզարշավի ընթացքում ավելի քիչ գումարներ են ծախսել նախկինում դասական համարվող քարոզչական մեթոդների՝ օրինակ տպագիր նյութեր, թռուցիկներ բաժանելու վրա։
Ավելի շատ ռեսուրսներ են ներդրվել մեդիա բաղադրիչի վրա։ Բոլորը շատ լավ գիտակցում են, որ մեդիան հզոր գործիք է ընտրողների կամքի վրա ազդելու համար։ Նրանք օգտվել են մեդիայի հնարավոր բոլոր հարթակներից։
Մենք գիտենք, որ թեկնածուները, կուսակցությունները իրավունք ունեն տարբեր լրատվամիջոցներում գովազդներ պատվիրել և այդ կայքերում իրենց քարոզչական նյութերը տեղադրել։ Ընտրական օրենսգիրքը պարտադրում է, որպեսզի այդ նյութերը անպայման ուղեկցվեն նախընտրական քարոզչություն կամ քարոզչանյութ լուսագրերով, որպեսզի նաև նշվի պատվիրատուի անունը։
Մենք այս օրերի ընթացքում, գրեթե բոլոր կայքերում տեսել ենք տարբեր կուսակցությունների գովազդներ, բայց որևէ դեպքում չենք տեսել ինֆորմացիա պատվիրատուի մասին, չենք տեսել պահանջվող լուսագրերը։ Այս ամենը խնդրահարուց իրավիճակ է ստեղծում նաև ֆինանսների հետագծելիության տեսանկյունից, որովհետև, երբ մենք նայում ենք կուսակցությունների ֆինանսական հաշվետվությունները, տեսնում ենք, որ այս ծախսերը հաճախ ներառված չեն։ Ստացվում է գովազդի համար մեդիայում գումարներ են ծախսվում, որոնք կամ մասամբ, կամ ամբողջությամբ չեն հայտարարագրվում։
Օրինակ, «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցությունն ու այդ կուսակցության թեկնածու Սարիկ Միանսյանը ամենաշատն են գումար ծախսել գովազդների վրա՝ մի քանի հազար դոլար, բայց ծախսերի հայտարարագրում այդ ամենը մի քանի անգամ ավելի քիչ է ներկայացվել։
Քարոզարշավի ընթացքում մեդիայի դերի բարձրացմանը զուգահեռ առաջանում են նաև մի շարք տեխնիկական և մեթոդաբանական խնդիրներ։ Օրինակ, ընտրության նախորդ օրը համարվում է լռության օր, սակայն ակնհայտ է, որ սոցիալական հարթակներում այդ գովազդները շարունակում են միացված մնալ ու տարծվել։
Նույնիսկ քվեարկության օրը այդ սունկ կայքերում ու ասոցացվող էջերում մեկ մեկնաբանությունը բավական է, որ տվյալ բովանդակությունը նորից տարածվի ու շրջանառության մեջ դրվի։ Այսինքն կարելի է ֆիքսել, որ լռության օրվա արգելքը պարտադիր է, բայց օբյեկտիվորեն անվերահսկելի է։ Գործնականում հնարավոր չէ հազարավոր, հարյուր հազարավոր մարդկանց սոցիալական ցանցերի էջերին հետևել ու ամբողջովին բացահայտել օրենքի խախտման դեպքերը։
