Ձե՞ր ժամանակ էր պատերազմ լուսաբանելը լրագրողի համար դժվար, թե՞ հիմա:

Պատերազմը լուրջ խորհելու, մտածելու տեղ է լրագրողի համար: Եվ երբեք չեմ հասկացել, թե ինչ է նշանակում՝ դժվար: Լրագրողին կա՛մ պիտի հետաքրքիր լինի, կա՛մ ոչ. դժվարը ո՞րն է: Եթե հետաքրքիր է, դժվար չէ: Եթե հետաքրքիր չէ, այ, էդ ժամանակ արդեն դժվար է:

Ֆիքսել շատ կարևոր պա՞հը, թե՞ օգնել վիրավոր կողքինիդ. այս երկընտրանքում Ձերը ո՞րն է:

Միանշանակ՝ օգնելը: Էդտեղ կասկա՞ծ կա. մարդը վատ է, իսկ ես շարունակեմ նկարե՞լ: Կարելի՞ է: Շատ կարևոր պահը ո՞րն է: Ավելի կարևոր բան, քան մարդու կյանքն է, չկա:

Դուք 1990-ականների սկզբին ինչու՞ գնացիք «առաջին գիծ», որովհետև Ստեփանակերտի հեռուստատեսությունու՞մ էիք աշխատում:

Էն ժամանակ ամեն ինչն էր առաջին գիծ: Էնտեղ երկրորդ գիծ չկար: Մեր հեռուստատեսության տղաներն, օրինակ, գնում էին Շահումյան՝ կռվելու: Ոնց ուզում ես՝ գնա, առաջին գիծ է լինում, ուրիշ ձևի կռիվ չէր լինում:

Ռեժիսոր, Կինոյի և թատրոնի պետական ինստիտուտի դասախոս Նիկոլայ Դավթյանը Ղարաբաղի պատերազմի հին սերնդի վավերագրողներից է.1994թ. գործընկերների հետ հիմնել է Հայաստանի պաշտպանության նախարարության վավերագրական ֆիլմերի ստուդիան:

1988-ի փետրվարից աշխատանքի էր անցել Ստեփանակերտի հեռուստատեսությունում և օպերատոր Գագիկ Սիմոնյանի, կինոօպերատոր Գագիկ Մկրտչյանի հետ արձանագրել նաև Արցախի անկախացման պատմությունը՝ սկսած Ստեփանակերտի առաջին հանրահավաքներից:

Ձեր մի հարցազրույցում կարդացի, որ Ստեփանակերտի հեռուստատեսության շենքը ռմբակոծվել, թե պայթեցվել է 1991-ին: Մանրամասներ կպատմե՞ք: Սովետակա՞ն զորքն էր արել:

Չգիտեմ, դժվար է ասել՝ ով էր: Նույնիսկ մտածում եմ, որ գուցե մերոնք էին: Այդ ժամանակ շատ հետաքրքիր իրադրություն էր. Ղարաբաղն ապրում էր երեք դրոշների ներքո՝ Հայաստանի, Ադրբեջանի, և իր դրոշն ուներ: Մինչև Սովետական Միության լուծարումը չորրորդն էլ կար: Ղեկավարում էր հատուկ կառավարման կոմիտեն՝ Արկադի Վոլսկու գլխավորությամբ, ու կար «սպեցնազը», որը Ստեփանակերտի հրապարակում և ամենուրեք կանգնած էր:

Եվ «սպեցնազը» փակել էր ռադիոյի մուտքը՝ ադրբեջանցիներին քարոզչության հնարավորություն տալով: Նրանք այդ քարոզչությունը շատ «խոզավարի» էին անում, բայց ոչ ոք չէր կարողանում դեմն առնել: Իսկ պայթյունից հետո դա վերջացավ փաստորեն: Ոչ ոք չտուժեց. գիշերը ժամը 5-6-ի կողմերն էր, բայց այդ ստուդիան վերացավ: Վնասվել էր միայն առաջին՝ ռադիոյի հարկը, իսկ երկրորդ՝ հեռուստատեսության հարկում մենք շարունակում էինք աշխատել, մեր հաղորդումներն անել:

«Կինոաշխարհ»-ին տված նույն հարցազրույցում կարդացի, որ հաղորդումներում անգամ փորձել եք մարդկանց սովորեցնել նռնակ պատրաստել…

Այո: Որովհետև էն ժամանակ անկանխատեսելի էր կյանքը Ղարաբաղում. գիշերը տանը քնած ես, կարող էին մտնել տունդ… Էդ մեր քարոզչությունն արդյունք, իհարկե, ունենում էր, բա ո՞նց զինվեց ժողովուրդը:

Ատրճանակներ ունեին ինքնաշեն, ամեն մեկը մի բան մոգոնեց, սարքեց:

Հատուկ կառավարման իշխանությունը չէ՞ր պատժում նման հաղորդումների համար:

Վոլսկին շատ հետաքրքիր մարդ էր, ախր. էն ժամանակվա կոմենդանտն էլ: Ասում էր՝ ես ամեն ինչ գիտեմ, մի՛ արեք, բայց ոչ մի կտրուկ քայլ չէր ձեռնարկում: Օրինակ՝ ռադիոն որ փակվեց, Երևանից մեր տեխնիկները բացատրեցին, որ կա մի ուրիշ համակարգ՝ քաղաքային, լարային ռադիոն, որով կարելի է ցանկացած տեղից ցանցին կպնելով եթեր դուրս գալ Ստեփանակերտում: Սկսեցինք օգտվել դրանից: Հատուկ կառավարման կոմիտեն շատ լավ էլ հասկացել էր, ամեն օր գալիս, ասում էին՝ ոնց որ թե ձեր ձայնն էր ռադիոյով… Ես ժխտում էի, իհարկե, իրենք էլ շատ չէին ընկնում հետևներիցս:

Էն ժամանակ էդ ռադիոն շատ մոդայիկ էր, բոլորն էին լսում, ու դրա դեմն առնել հնարավոր չէր: Որևէ շենքի կտուրից, ասենք թե, մագնիտոֆոնը՝ ձայնագրած ծրագրով, կպցնում ես, և թե որ շենքի վրայից է կպած, դե արի՝ իմացիր:

Երբ Ձեր սերունդն էր պատերազմը վավերագրում, արյունալի կամ մահացածների պատկերներ արձանագրում ու տարածու՞մ էիք:

Չէինք տարածում: Երբեմն անհրաժեշտ էր լինում նկարել, բայց չէինք օգտագործում: Մեր մի ֆիլմում կան կադրեր, թե ինչպես ենք ձիերի վրա տեղափոխում մահացածներին, բայց գործածված կադրերում նրանք չեն երևում, փաթաթված են շորերի մեջ:

Հարցնում էիք, թե կա՞ր մի բան, որ այս քառօրյա պատերազմի լուսաբանումներում ինձ վրդովեց: Հիմա կասեմ, որ կար՝ հենց դաժան պատկերներն էին. չէր կարելի, ահավոր էր:

Արդարացումը կա՝ աշխարհին պետք էր ցույց տալ, ահա այսպիսի անմարդկային արարքներ է գործել հակառակորդը:

Աշխարհին, այսինքն, ո՛ր ատյանին պետք է՝ ցույց տվեք, բայց մի՛ հրապարակեք: Իսկ միջազգային հանրությունը, պարզ չէ՞, թե ինչ է միշտ ասում, և բոլորովին էլ նկարներով չի դատում: Մենք պիտի վայրենությունը չտարածենք, առանց այդ էլ պատերազմի դեմքն ահավոր է: Լավ բան չէ կռիվը, շատ վատ բան է: Կրակված տուն կնկարեմ, քանդած տուն կնկարեմ՝ խոշտանգված մարդ չեմ նկարի: Կամ էլ, եթե մենակ ես եմ, ու շատ կարևոր փաստ է՝ կարձանագրեմ, բայց չեմ հրապարակի:

Իսկ պատերազմական այդ 4 օրերի և դրան հաջորդած քարոզչական լրագրության մասին ի՞նչ կասեք:

Դե քարոզչությունը, ճիշտն ասած, չեմ էլ հասկանում՝ որն է: Ամենաճիշտ քարոզչությունը Էդիկն է անում Բաղդասարյան: Բանաձև՞ը: Ցույց տալ առանց ավելորդ զգայականության և ոչ էլ խնդրել՝ մի 100 լայք տվեք: Դե ինքը փորձառու է, լավ գիտի անելիքը:

Էն ժամանակ պատերազմի գրեթե բոլոր վավերագիրները համազգեստավոր էին ու զինված, զինվորական կոչում էին ստանում: Դուք սպա էիք:

Այո, նախարարության ստուդիայում աշխատելիս ստացա  էդ կոչումը: Էնտեղ աշխատելով էր, որ կարող էինք գնալ ռազմի դաշտ: Մեր գործուղումներով Արցախում մտնում էինք պաշտպանական բանակի գրասենյակ, էն ժամանակ՝ Սեյրանի Օհանյանի մոտ, ինքը գրություն էր տալիս, որ էսինչ մարդիկ իրավունք ունեն գնալու էսինչ գոտիները, մասնակցելու հրամանատարական խորհրդակցություններին:

Բայց էսօր, չեմ կարծում, որ առաջին գիծ գնալու կարիք կա: Էսօր խոշոր պլանի կադր անելը խնդիր չէ, էսօր ուրիշ պատերազմ է՝ հեռահար է էդ ամեն ինչը, շատ ավելի հեռահար է: Էսօր ավելի զգույշ պիտի լինես:

Եվ ոչ՝ զինվորական հանդերձանքով:

Իհարկե: Քաղաքացիական անձը զինվորական համազգեստ հագնելու իրավունք չունի, մանավանդ՝ ուսադիրներով. կոմունիստների ժամանակ դրա համար դատ էր հասնում: Իսկ էսօր Երևանի Վերնիսաժում վաճառում են  էդ համազգեստը, կարող ես գնել, հագնել ու գնալ ճակատ: Ես վերջերս Ստեփանակերտ գնացի՝ Սոչիից նվեր բերված 16 մեքենաների հանձնումը նկարելու: Բայց եթե հարկ լիներ առաջին գծում նկարելու, միևնույն է, զինվորական համազգեստ չէի հագնի:

Էն ժամանակ, այո, մենք զինվորական էինք համարվում, զենք ունեինք և պետք եղած ժամանակ կրակում էինք: Իմ օպերատորը չուներ զենք: Երբ Տիգրան Գևորգյանը նկարում էր, ես՝ մեջքով կանգնած, զենքը պահած, հետևում էի: Մի անգամ թփերից հանկարծ սկսեցին կրակել, բոլորս վեր կացանք ու սկսեցինք էդ ուղղությամբ պատասխանել:

Իսկ մարտական հրամաններին պարտավո՞ր էիք ենթարկվել:

Մեզ մարտական հրամաններ չէին տալիս: Նույնիսկ Մանվելի մոտ, որի խստության մասին շատ են խոսում, մենք մեր գործն էինք անում:

Իսկ եթե նահանջի հրաման էր լինում, դուք կարո՞ղ էիք չենթարկվել՝ էստեղ թաքնվեմ, նկարեմ:

Չէ, հո հիմա՞ր չէինք՝ էս թփի տակ թաքնվեմ, նկարեմ: Դա արդեն պատերազմի հրամանն է, եթե բոլորը գնում են, դու էնտեղ անպաշտպան մնաս՝ ի՞նչ անես: Գնել Նալբանդյանի հետ մի ֆիլմ էինք նկարում, կոչվում էր՝ «Մի շեղվիր արահետից»: Սակրավորների մասին էր: Մեր տղաներից 7-ի մարմինները մնացել էին էն տարածքում, որտեղ արդեն մերոնք չէին: Ես, Գնելն ու Տիգրան Գևորգյանը ջոկատի հետ գնացինք, որ բերենք: Մտնում ես գյուղ, ուր մեր զորքերը չեն հասնում, անպաշտպան ես: Բախտներս բերեց, որ ոչ ոք չհանդիպեց: Կարող է և ոչ մի ադրբեջանցի էլ չկար, բայց ոնց որ կռիվ-կռիվ խաղայինք՝ գնում ես, թաքնվում ես, էլի ես գնում:

Խորհուրդներ ունե՞ք պատերազմական գոտու սկսնակ վավերագիրներին:

Վախից ամաչել պետք չէ: Շատ բնական բան է վախը: Հենց առաջին օրվանից սկսում ես կռահել, թե մոտավորապես ու՞ր է ընկնելու մոտեցող արկը:

Երբ որ բաց դաշտում ես, պետք չէ էս կամ էն կողմ փախչել: Ճիշտն անմիջապես գետնին պառկելն է՝ ականջները ափերով պինդ փակած: Մեկ էլ, առանց սաղավարտի չեմ պատկերացնում հիմա:

Էդ տարիների լուսանկարներում դուք գլխաբաց եք:

Մեր ժամանակ չկար սաղավարտ: Ինչ-որ ամերիկյան սաղավարտ ստացանք, պլաստմասսայից էր: Մի քիչ ծիծաղելի էր… Որովհետև դա ամերիկյան ոստիկանական համազգեստ էր: Դե, ոստիկանությունը երևի պլաստմասսայից սաղավարտով յոլա է գնում: Ի դեպ, մեր սպայական անձնակազմին էին հատուկ տալիս. և՛ կոշիկներ կային, և՛ տաբատ, և՛ բաճկոն, և՛ ակնոց… Ինչ ասես՝ կար:

(AP գործակալության թղթակիցը 1991թ. սեպտեմբերին Շահումյանի հայ ջոկատայիններին այսպես է նկարագրել. «ճակատամարտում՝ մոլեգին, դադարի ժամանակ կոշտ», որոնք ասես «խառնուրդը լինեն երկրորդ համաշխարհայինի պարտիզանների, միջնադարյան ասպետների»…

Ամերիկացի լրագրողն այդ ջոկատներում տեսել է թե՛ պատանիների, թե՛ պապիկների, որոնք հագնում են, ինչ պատահի. սովետական համազգեստի մասեր՝ մարզական կոշիկներով, վառ կանաչ քաթանե հագուստ՝ ՆԱՏՕ-ի տարբերանշաններով, բեյսբոլի սպիտակ գլխարկներ կամ սաղավարտներ: Շատերը ոսկե խաչ են կրում… (Ռեպորտաժային ակնարկը հրապարակվել է Pittsburgh Post-Gazette թերթի 1991 թ. սեպտեմբերի 5-ի համարում)):

Իսկ ստեղծագործակա՞ն խորհուրդներ՝ պատերազմ վավերագրող սկսնակներին:

Էսքան տարի պատերազմ եմ նկարել, էսօր մեկն ինձ ասում է՝ մի կադր եմ տեսել, դու մեջը կայիր: Չգիտեմ՝ ով է նկարել: Երբ որ լրագրողը կադրում երևում է, չեմ սիրում տենց բան: Երբ որ ֆիլմ ես անում, ուրիշ բան, լրատվության մեջ չեմ սիրում: Չգիտեմ, անկապ կամ անիմաստ սթենդափները ինձ ջղայնացնում են: Իսկ ֆիլմի կադրերը նկարելիս, որ գնդակոծում էին, էս խեղճ Գնելը վայրկյանը մեկ ստիպված էր լինում արկերից թաքնվել: Էդպես էլ նկարել եմ:

Ձեր կադրերը հիմա չե՞ք տեսնում ամենաանսպասելի տարբեր տեղերում:

Տեսնում եմ և ուրախանում: Եթե պետք է՝ խնդրեմ, թող օգտագործեն:

Մի կադր կա, որը ես ու Տիգրանն էինք նկարել. պատերազմի մասին. երևի թե էդպիսի ֆիլմ չկա, որում էդ կադրը չլինի: Տանկային գրոհ է, տանկերն իրար հետևից թփերի միջից դուրս են գալիս, կրակում են: Էլի կան նման կադրեր, թող ցույց տան, ես միայն ուրախ եմ:

Հարցազրույցը՝ Ռուզան Խաչատրյանի