Շուտով պատրաստ կլինի «Անկարելին՝ կարելի» վավերագրական ֆիլմը, որի առանցքում Խորհրդային Միությունում գոյություն ունեցող «սամիզդատ» երևույթն է՝ ընդհատակում տպագրվող ու թաքուն (նեղ շրջանակներում) տարածվող գրական և տեղեկատվական այն շերտը, որը պաշտոնապես որակավորված էր որպես «վտանգավոր», «հակասովետական» և «զրպարտություն պարունակող»:

Բառը ծագել է որպես պետական հրատարակչության ծաղրական նմանակում (госиздат-самиздат): Ինչպես ասել է Վլադիմիր Բուկովսկին, «ինքս գրում, ինքս խմբագրում, ինքս տպագրում, ինքս տարածում ու ինքս էլ դրա համար բանտ եմ նստում»: «Սամիզդատի» ամսագրերը, ինքնաշեն գրքերը, ձեռագրերը, մեքենագրված տեքստերը ազատ վաճառքում չէին հայտնվում, այլ ձեռքից ձեռք էին անցնում և ընթերցող-տարածողների յուրահատուկ ցանց ստեղծում:

«Անկարելին՝ կարելի» ֆիլմի հեղինակ, հրապարակախոս և բանաստեղծ Տիգրան Պասկևիչյանը «սամիզդատի» գաղափարն ու տարածման ձևը նմանեցնում է ինտերնետի կառուցվածքին. երկուսն էլ լսարանը ընդարձակելու ձգտում ունեն, և երկու տիրույթներում էլ մարդն ինքն է ընտրում, թե ինչ կարդալ:

Համատարած ցենզուրայի պայմաններում «սամիզդատը» (օգտագործելով ավելի թարմ տերմինը) սոցցանցերի դեր էր կատարում՝ իրազեկելով մարդկանց և միաժամանակ ստեղծելով համայնքի այն մոդելը, որը Սովետի քարոզից ու գրաքննված տեքստերից ավելի էր ուզում իմանալ:  

Ընդհատակում տպագրվում ու գաղտնի կերպով տարածվում էր դիսիդենտական գրականությունը, պոետիկ ժողովածուներն ու ընդհանրապես այն ամենն, ինչ չէր համապատասխանում ռեժիմի ընտրած գծին (անգամ խոհարարական բաղադրատոմսերը, նոտաները, քարտեզները և այլն):

Հետաքրքիր է, որ «սամիզդատի» բեսթսելերներ էին դառնում ոչ թե գնահատականները կամ կոչերը, այլ քրոնիկոնները, դատական պրոցեսների սղագրությունները: Օրինակ՝ Նիկիտա Խրուշչովի ճառը, որտեղ քննադատվում էր Ստալինի «անձի պաշտամունքը», առաջին անգամ տարածվեց հենց «սամիզդատի» ցանցով, քանի որ ԽՍՀՄ առաջին դեմքի ճառը պաշտոնական մեդիայում ամբողջությամբ չէր հրապարակվել:

Ինֆորմացիայով գերհագեցած և որոնման համակարգերով հարուստ 21-րդ դարում ապրող երիտասարդների համար «սամիզդատը» կարող է աներևակայելի հեռու պատմություն թվալ:

Բայց պատմության այս էջը մեդիա դաշտն ազատականացնելու (և լայն իմաստով նաև քաղաքացիական հասարակություն ձևավորելու) առաջին քայլերից է եղել: Եվ տոտալիտար համակարգում այդ քայլը անելու ունակ մարդիկ սթափ գիտակցել են, որ պատիժը դաժան է լինելու: Բայց արել են այդ քայլը:

1960-70-ականների սերունդն իր մաշկի վրա է զգացել ազատ խոսքի ու Խորհրդային միության գաղափարախոսությանը հակադրվելու հետևանքները: Խոսքը արթնացնում ու ոգևորում էր: Նաև ուղեկցվում էր սարսափով, քանի որ ամեն վայրկյան ձերբակալվելու, արտաքսվելու, գնդակահարվելու վտանգ կար:

Այդպես տևեց մինչև 1980-ականները, երբ «պերեստրոյկա» կոչվածը վերացրեց «երկաթյա վարագույրը», ու չգրաքննված խոսքը հոսեց Սովետական կայսրություն:

«Անկարելին՝ կարելի» ֆիլմում «սամիզդատի» գլխավոր դերակատարների հետ հարցազրույցներ են, արխիվային նյութեր և ամենակարևորը՝ հրավեր խորհելու մեր ոչ վաղ անցյալի մասին, որտեղ կար վախ և այդ վախից ծնվող ամոթի զգացումը հաղթահարելու ներքին ջանք: 

Սամիզդատի մասին հիշելը (իսկ ավելի երիտասարդ սերնդի համար՝ ծանոթանալը) նաև կրթական դեր ունի: Տիգրան Պասկևիչյանը ցանկություն ունի ֆիլմը ցուցադրելու ոչ միայն հեռուստատեսությամբ, այլև որոշ հայաստանյան բուհերում: Նա հույս ունի, որ, անցյալի մեջ սուզվելով, հանդիսատեսը կբացահայտի ներկան:

Լայն իմաստով՝ «սամիզդատը» ծնվեց հասարակական անբավարարվածությունից: Երբ մարդն զգում է, որ իրեն կիսաճշմարիտ կամ ակնհայտորեն կեղծ ինֆորմացիան են մատուցում, նա սկսում է ձգտել ինֆորմացիայի այլընտրանքային աղբյուրների: Եվ ոչ միայն ձգտում, այլև ինքն է դառնում այդպիսի աղբյուր:

Միշտ էլ այդպես է. երբ փակվում են ինքնաարտահայտման ուղիները, մարդիկ անպայման գտնում են ելքեր: Եվ «սամիզդատն» էլ դրա ապացույցներից մեկն է:

Մարդը չի կարող չարտահայտվել: Կարծում եմ՝ նախնադարում արված ժայռապատկերները կամ կավե սալիկների վրա արված գրառումները մեծ հաշվով նույնպես «սամիզդատ» են, քանի որ դրանք էլ մարդու ինքնաարտահայտման ձևերից են:

Պարզապես իշխանությունը (ցանկացած իշխանություն) ավելի ուշ հասկանում է, որ դա կարևոր է, և որոշում է խոսքի հանդեպ վերահսկողություն հաստատել՝ դարձնելով այն էլիտայի մենաշնորհը:

Իշխանությունը հիմա էլ է փորձում վերահսկել մեդիան:

Հիմա վերահսկումը ոչ այնքան պատիժով, որքան տարատեսակ ֆեյքերի ստեղծումով է կատարվում: Բայց «սամիզդատը» այդ հնարավորությունը չէր տալիս:

«Սամիզդատի» գաղափարը շատ պարզ է. մարդը կարդում է որևէ բան և ուզում է, որ ուրիշն էլ կարդա:

Ինչպես մեր ֆիլմում ասում է հայտնի ռուս իրավապաշտպան ու բանաստեղծ Նատալյա Գորբանևսկայան, «մեկը տպագրեց, տվեց մյուսին, մյուսը՝ մյուսին, և այդպես սկսվեց գոյանալ ու ճյուղավորվող շղթայի պես կարգավորվել ցանցը»: Անգամ այսպիսի միտք կար՝ «եթե «սամիզդատ» ես կարդում, ուրեմն դիմադրում ես ռեժիմին:

Ցանցի գոյությունը շատ կարևոր է, իրականում այն նման է ինտերնետին: Ի վերջո, մարդը միշտ էլ կարող է կարդալու բան գտնել, բայց նա նաև ուզում է կիսվել իր կարդացածով, այսպես ասած՝ «share» անել իր համար կարևոր ինֆորմացիան ու «like»-եր՝ շնորհակալական խոսքեր ստանալ:

Բնականաբար ինտերնետը բոլորովին այլ պայմաններում է ստեղծվել և այլ փիլիսոփայություն է ունեցել: Սկզբում ինտերնետը Պենտագոնի ռազմական խնդիրներներ է լուծել, և հետո է միայն ազատականացել:

1950-70-ականներին Հայաստանում ընդհատակում տպագրվող նյութեր գրեթե չենք ունեցել: Հայալեզու «սամիզդատի» պահանջ չի՞ եղել:

Հայաստանում շատերը տեղյակ չէին «սամիզդատից», իսկ ոմանք (մոտավորապես 3-5%-ը) ռուսական նյութերն էին կարդում:

Ինձ թվում է՝ Հայաստանում միշտ մեկ խնդիր է եղել. ազգային վիրավորվածությունը հաղթահարելը:

Եվ երբ խորհրդային կարգերը 1950-ականներին որոշ բաներ թույլ տվեցին (ասենք՝ տպագրվեցին Պարույր Սևակի «Անլռելի զանգակատունը», Անդրանիկի մասին գրքերը), հայերը դրանով բավարարվեցին:

Հայաստանում բազմացվել ու տարածվել են, օրինակ, 1963թ.-ի «7 հայրենասերների գործի» նյութերը, որոնք, ըստ էության, քաղբանտարկյալների մեղադրական եզրակացությունների հավաքածու էին:

Հետաքրքիր է, որ միշտ արգելվում է ոչ այնքան մանիֆեստը, որքան զուտ գեղագիտությունը: Էսթետիկան ավելի՞ վտանգավոր է, քան իդեոլագիան:

Ցանկացած գաղափարախոսական աշխարհայացքների շեղում արգելված էր, քանի որ իշխանությունը դրա մեջ վտանգ էր տեսնում:

Տոտալիտարիզմը հենց նրանով է տոտալիտարիզմ, որ ոչ մի շեղում թույլ չի տալիս: Հենց թույլ տվեց, արդեն տոտալիտարիզմ չէ:

ԽՍՀՄ-ում, օրինակ, «Մետրոպոլ» «սամիզդատ» հանդեսով գրողները փորձեցին ալտերնատիվ հարթակ ստեղծել: Նկարիչները նման հարթակ ունեին՝ մի կիսանկուղային փոքր տարածք էր Մոսկվայի Մալայա Գրուզինսկայա փողոցում:

Ու թեև ԿԳԲ շարունակում էր միջամտել նկարիչների ցուցադրություններին, սակայն ամեն դեպքում իրենք ունեին ցուցադրվելու տեղ:

Գրողներն էլ էին դա ուզում, բայց դա իրենց թույլ չտրվեց: Բրոդսկին, Ախմատովան, Սոլժենիցինը միայն «սամիզդատում» էին տպագրվում: Իշխանությունը լուրջ պատճառներ ուներ ալտերնատիվ գրականությունը արգելելու համար:

Սովետական միությունը հիմնված էր գաղափարախոսական մենաշնորհի վրա, և եթե այլակարծություն թույլ տար, արագ կփլուզվեր:

Ինչն էլ, ի վերջո, տեղի ունեցավ Գորբաչովի օրոք:

Արգելքներն ու հետապնդումները սկսվում էին գեղարվեստական գործերի տարածումից, բայց հետագայում անպայման հանգում մարդու իրավունքների պաշտպանության հարցին: Մի՞շտ է այդպես:

Երբ մարդուն թույլ չեն տալիս արտահայտնվել ու ճնշում են, նա սկսում է ճնշմանը դիմադրելու գործիքներ փնտրել, և խնդիրն իրավապաշտպանական հարթություն է տեղափոխվում:

Այդ իմաստով «սամիզդատը» մարդու իրավունքների պաշտպանության ունիկալ փորձ է տվել:

Մարդկանց զանգվածաբար կալանավորելու դեպքում կարևոր է, թե նրանք ինչպես են իրենց պահում հարցաքննության ժամանակ, ինչպիսի տրամաբանությամբ են պատասխանում հարցերին:

Վլադիմիր Ալբրեխտի «Ինչպես դառնալ վկա» գիրքը կամ Ալեքսանդր Եսենին-Վոլպինի խորհուրդները շատերին են օգնել:

Ասենք՝ եթե բռնում են մեկին, ում մոտ «Աստվածաշունչ» է հայտնաբերվել ու հարցնում են՝ «Որտեղի՞ց ձեզ այս գիրքը», Ալբրեխտը խորհուրդ է տալիս պատասխանել՝ «Մաթեոսից»…

Կամ էլ կիրառել Հիսուսի ու Պիղատոսի զրույցի մոդելը, երբ չես խաբում, բայց չես էլ հաստատում՝ ասելով՝ «Դա ոչ թե ես, այլ դուք ասացիք»:

Ընդ որում՝ Ալբրեխտի մշակած հարց ու պատասխանի սիստեմը հիմա էլ է օգտագործվում, իսկ սովետական տարիներին այն ուղղակի անգնահատելի էր: Նա հավաքում էր նկարիչների, գրողների, այլախոհների ու գաղտնի բնակարաններում իրավապաշտպանական թրեյնինգներ էր անցկացնում:

Ընդհանրապես բոլոր ժամանակներում էլ պետք է իմանալ, թե ինչ իրավունքներ ունի բերման ենթարկված մարդը:

Օրինակ՝ երբ ինձ էլ մի անգամ տարան ոստիկանություն, գրպանումս օրենքի վերատպված մի քանի էջեր կային, որոնք ինձ շատ պետք եկան:

«Անկարելին՝ կարելի» ֆիլմում ակնարկվում է հումորը՝ ծաղրանկարները, երգիծական պոեզիան, որպես մեդիա զենք օգտագործելու մասին:

Հետաքրքիր է, որ «սամիզդատի» շատ գրողների բռնել, բանտարկել, ոչնչացրել են, բայց ծաղրանկարիչներին գրեթե ձեռք չեն տվել:

Պատկերն այդքան ազդեցիկ չէ՞ր, որքան խոսքը:

Կարծում եմ՝ ծաղրանկարն ավելի շուտ լիցք պարունակող գործ է, իսկ անմիջական խոսքն ավելի վտանգավոր է:

Թեև այսօրվա ցանցն ու «սամիզդատը» մեր պատկերացմամբ նմանություն ունեն, բայց նրանց միջև գոյություն ունի նաև մեծ տարբերություն:

Այն ժամանակ գրելը, տեքստերը մեքենագրելն ու տարածելը քաղաքացիական սխրանք էր, իսկ հիմա այդպես չէ: Հիմա ամեն ինչ շատ սովորական է, կարող ես ամեն ինչ՝ ուզածդ ախմախությունը գրել: Եվ գրածիդ այլևս հարգանքով չես վերաբերվում:

«Սամիզդատի» մասին խոսելն իրականում շատ եմ կարևորում, քանի որ ուզում եմ հիշենք, թե ինչպես էին անցյալում խոսքի համար մարդիկ դատվում, հոգեբուժարաններում հայտնվում, մահանում, արտաքսվում… Ի վերջո, արտաքսվելն էլ հաճելի բան չէ:

Ճիշտ է՝ մարդը Սովետից Եվրոպա էր գնում, բայց իր ծննդավայրը վերադառնալու հնարավորություն այլևս չէր ունենում: Շատերի վկայությամբ՝ իրենց համար դա անտանելի պատիժ էր:

Երբ խոսքի նկատմամբ հարգանք կա, խոսքն ինքնին արժեք է դառնում:

«Սամիզդատի» պարագայում այդպես էր, և եթե հիմա հիշենք այդ մասին, միգուցե մեզ մոտ էլ ինչ-որ բան կփոխվի: Ասենք՝ ինտերնետ մտնելիս ոչ թե կդատարկաբանենք, այլ մեզ տրված գործիքը կօգտագործենք ինչ-որ կարևոր ուղերձ փոխանցելու համար:

Իսկ դա հիմա ոչ թե ցենզուրայի, այլ ընտրության հարց է:

«Ինքնաշեն» գրքերն ու ձեռագրերը փոխանցելիս, տարածողները նաև պատասխանատվություն էին կրում այն մարդու համար, ում տեքստ էին փոխանցում: Չէ՞ որ նրան կարող էին բանտարկել հակասովետական գրականություն կարդալու համար:

Շատերը, ում հետ հանդիպել ենք ֆիլմի նկարահանման ժամանակ, հենց այդ մասին էին խոսում: Նրանք վախենում էին, որ կդատեն ոչ թե իրենց, այլ ընկերներին ու հարազատներին, ում փոխանցել են արգելված գրականությունը:

Չմոռանանք, որ մատնիչները շատ էին:

Հիմա խոսքի համար չեն դատում…

Հիմա այլ մարտավարություն է. խոսքի համար ոչ թե դատում են, այլ խոսքը բանի տեղ չեն դնում, թողնում են անարձագանք: Օրինակ՝ երբ որևէ պաշտոնյայի դեմ հոդված գրելուց հետո այդ նույն պաշտոնյային հանդիպում ես փողոցում, նա ասում է. «Կարդացի, ուզում եմ ձեռքդ սեղմել, հիացած եմ հոդվածով»:

Այդ մոտեցումը տեքստը, հեղինակին սատկացնելու ձևերից մեկն է:

Եվ դրանով կարծես ամեն ինչ ավարտվում է: Այսինքն՝ այո, մենք հիացած ենք, դու գրիր, որքան ուզում ես, բայց ոչինչ չի փոխվելու:

Իսկապես չի փոխվելու՞:

Կարծում եմ՝ կարող է փոխվել, եթե իշխանությանն առընթեր սկսեն որոշակի գաղափարախոսական տարրեր առաջանալ: Բայց մեզ մոտ կարծես թե գաղափարախոսական վակուում է:

Դեպքեր գիտեմ, որ այս կամ այն լրատվամիջոցին կամ լրագրողին փող են առաջարկում՝ քննադատելու համար. «Արի՛ քեզ փող տամ, դու շարունակիր խոսել»…

Դրանից վատ էլ ի՞նչ կարող է լինել: Դա այն մոտեցումն է, որն ամբողջությամբ արժեզրկում է խոսքը:

Առանց այն էլ, մենք՝ հայերս, սովոր ենք կիսաձայն, երկյուղով խոսել, այսինքն՝ արդեն իսկ ինքնագրաքննված ենք:

Թվում է, թե անցել են այն ժամանակները, երբ չէր կարելի, օրինակ, սուլթանի, Ստալինի կամ ուրիշների դեմ խոսել, իրականում այդ ժամանակները չեն անցնել:

Հիշում եմ, երբ առաջին անգամ Վահագն Դավթյանը Ստալինին արյունռուշտ (թե՞ մարդասպան, լավ չեմ հիշում) անվանեց, հորաքույրս, ով արդուկ էր անում ու միաժամանակ հեռուստացույց դիտում, ապշահար արդուկը գցեց ձեռքից: Իր համար աշխարհը փլվեց… Լավ է, որ գոնե արդուկը ոտքին չընկավ:

Վերջերս հասկացա, որ հայերը նման են ջոկատի, որի հայացքը միշտ ուղիղ է:

Իսկ ցանկացած ջոկատ անպայման պետք է թիկունք ունենա (էդ պատճառով էլ, երևի, կառչել ենք ռուսներից):

Թիկունքից կարող ես փնթփնթալ, բայց նրանից նեղանալ, մերժել չես կարող, քանի որ, առանց թիկունք, ջոկատն անպաշտպան է:

Անհասկանալի պատճառներով որոշել ենք, որ ջոկատի կարգավիճակը մեզ համար նախընտրելի է: Մենք էլ կա՛մ պիտի գնանք առաջ ու հաղթենք, կա՛մ էլ մահանանք:

Չգիտեմ՝ որքանով է հավանական հաղթանակը…

Հարցազրույցը՝ Նունե Հախվերդյանի