Փետրվարի 19-ին վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը կրկին խոսեց Սահմանադրությունը փոխելու հարցով համաժողովրդական հանրաքվե անցկացնելու մտադրության մասին։
Հաջորդ օրը, պատասխանելով լրագրողի հարցին, թե արդյոք Սահմանադրությունը փոխվում է Ադրբեջանի նախագահի պահանջով, Արդարադատության նախարար Սրբուհի Գալյանն ասաց, որ իշխանության օրակարգում այդ հարցը եղել է 2018 թվականի հեղափոխությունից հետո.
«Եկեք հիշենք, թե երբ սկսվեց աշխատանքը Սահմանադրության փոփոխությանը կամ նոր Սահմանադրություն ունենալուն միտված։ Հեղափոխությունից հետո, երբ նախարարի պաշտոնում էր պարոն Զեյնալյանը, հետո պարոն Բադասյանը, այս քննարկումները կային։ Նույնիսկ պարոն Բադասյանի նախարար եղած ժամանակահատվածում ձևավորվեց հանձնաժողով, որը աշխատանքներ սկսեց իրականացնել։ Այդ տարիներին նույնիսկ կար ձևավորված հայեցակարգ՝ նոր Սահմանադրության։ Իշխանության օրակարգում նոր Սահմանադրություն ունենալը եղել է հեղափոխությունից հետո։ Ո՞ւր էր այդ ժամանակ Ալիևը»։
Նախարարի խոսքով՝ Սահմանադրության նոր նախագծի հայեցակարգերը ըստ էության մշակված են, կառավարման մոդելի փոփոխություն էլ չի նախատեսվում։
«Ստուգված է»-ի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ նախարարի հայտարարությունը մոլորեցնող է, քանի որ գործող իշխանությունը ոչ միանշանակ կարծիք է ունեցել՝ պետք է Սահմանադրության մեջ փոփոխություններ անել, գրել նոր Սահմանադրություն, թե առհասարակ որևէ փոփոխություն չանել։ Քաղաքական իրավիճակից կախված՝ դիրքորոշոումները փոխվել են։
Բացի դրանից, պնդումը, թե նոր Սահմանադրության հայեցակարգը արդեն մշակված է, տարակուսելի է, քանի որ Արդարադատության նախարարությունը մինչ օրս ներկայացրել է մեկ հայեցակարգ, որը չի ընդունվել։ Վարչապետն էլ կոչ էր արել նոր նախագիծ ներկայացնել մինչև 2026-ի տարեվերջ։
2018 թվական
2018-ի փետրվարին, Փաշինյանը, որպես ընդդիմադիր պատգամավոր, քննադատել էր նոր Սահմանադրությունն ու արել հայտնի հայտարարությունը Սերժ Սարգսյանի հագով կարած կոստյումի և սուպերվարչապետության մասին։
Որպես վարչապետի թեկնածու՝ Նիկոլ Փաշինյանը 2018-ի մայիսի 1-ին հայտարարեց, որ սուպերվարչապետական համակարգը պետք է գոյություն չունենա և ինքը հանձնառու է շտկելու այդ խնդիրը.
«Իրապես սուպերվարչապետական համակարգը օրենսդրության առումով արդեն ստեղծված է, և ես միանշանակ հանձնառու եմ համարում ինձ այդ խնդիրը շտկելու և իշխանությունը հավասարակշռված դարձնելու հարցում»։
Նրա կարծիքով՝ «չափից ավելի լիազորություններ են կենտրոնացված վարչապետի ձեռքում, և ընդհակառակը՝ այլ պետական ինստիտուտներից ամոթի աստիճան վերցված են լիազորություններ։ Մասնավորապես, ես կարծում եմ, որ այն պարագան, երբ նախագահի ինստիտուտից ըստ էության վերցվել են բոլոր հնարավոր գործառույթները և նրան վերապահել օֆիսային աշխատողի կարգավիճակ, դա ուղղակի խփում է Հայաստանի Հանրապետության պետության հեղինակությանը»։
2018-ի մայիսի 9-ին Ստեփանակերտում կայացած ասուլիսին նա վերահաստատեց դիրքորոշումը սուպերվարչապետության մասին.
«Մենք արդեն ասել ենք, որ շատ կարևորում ենք պետական համակարգի բարեփոխումները այնպես, որ լինեն հակակշիռների և փոխզսպումների մեխանիզմներ, և այո՛, ասել ենք, որ Հայաստանում հաստատված է սուպերվարչապետական համակարգ։ Ինչպես հրապարակային պարտավորվել եմ՝ մեր կառավարությունը միջոցներ կձեռնարկի, որպեսզի իշխանության որոշակի բալանսավորում տեղի ունենա նախագահի, Կառավարության, վարչապետի, Ազգային ժողովի միջև, և ըստ պատեհության անդրադարձ կլինի Ձեր (նկատի ունի լրագրողին, խմբ.) նշած հարցին»։
2018-ի օգոստոսի 17-ի իր հանրահավաքում Նիկոլ Փաշինյանը խոստացավ նախաձեռնել սահմանադրական փոփոխություններ.
«…Մենք կնախաձեռնենք սահմանադրական փոփոխություններ, որի իմաստը կլինի հետևյալը, որ արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններ կարող են տեղի ունենալ ոչ միայն վարչապետի հրաժարականի պայմաններում, այլև խորհրդարանն ինքը կարող է որոշում կայացնել ինքնալուծարման մասին»։
2018-ի դեկտեմբերի 2-ին Փաշինյանն արդեն չուներ նույն վճռականությունը։ Ընտրություններին նախորդող հանրահավաքի ժամանակ նա խոստովանեց, որ իրենց նախընտրական ծրագրում Սահմանադրության գլոբալ փոփոխության մասին ոչինչ չկա.
«Այսինքն, պատկերացնո՞ւմ եք ամեն ընտրությունից գանք, մի հատ Սահմանադրություն փոխենք։ Հիմա էս Սահմանադրությունն ընդունվել է, 7 ամիս է ընդամենը ուժի մեջ, եկեք թողենք մի քիչ աշխատի։ Եթե տեսնենք, որ պետք է կառավարման խորհրդարանական համակարգը փոխել, նորից վերադառնալ նախագահական համակարգի, իհարկե, մենք կաշկանդված չենք։ Եթե դուք դա ուզեք, մենք դա կանենք»։
Ըստ Փաշինյանի՝ պարտադիր փոփոխման ենթակա էր նախարարների՝ վերջին 4 տարում միայն ՀՀ քաղաքացի լինելու ու մշտապես Հայաստանում բնակվելու պահանջը, որը սահմանափակում էր սփյուռքի ներուժը ներգրավել Հայաստանի կառավարման համակարգում։ Ի վերջո, 2018 թվականի արտահերթ խորհրդարանական ընտրությունները տեղի ունեցան առանց Սահմանադրության փոփոխման։
2019 թվական
2019-ի մարտի 19-ի ասուլիսում Նիկոլ Փաշինյանը կրկնեց, որ Սահմանադրության մեջ պետք է փոխել այն դրույթները, որոնցով սահմանափակվում է սփյուռքահայերի ներգրավումը պետական համակարգում։ Ինչ վերաբերում է կառավարման խորհրդարանական համակարգին, ապա Փաշինյանն այն կարծիքին էր, որ այն փոխելու անհրաժեշտություն չկա.
«Սահմանադրությունն ինքը կենդանի օրգանիզմ է, ինքը կարող է փոխվել, բայց իմ կարծիքն այն է, որ մենք կառավարման համակարգը փոխելու անհրաժեշտություն չունենք, քանի դեռ դրա վերաբերյալ չունենք փաստարկներ, թե ինչու է դա պետք անել»,- ասել էր վարչապետ ու հավելել, որ ցանկացած պահի կարող է հնչել ծանրակշիռ փաստարկ, թե ինչու է պետք փոխել Սահմանադրությունը։
Փաշինյանը սահմանադրական փոփոխություններին նորից անդրադարձավ 2019-ի մայիսի 20-ին՝ դատարանների շրջափակման օրը։ Նրա նախորդ օրվա կոչով շրջափակվել էին Հայաստանի դատարանների մուտքերը։ Այս անգամ սահմանադրական փոփոխությունները հիշատակվեցին որպես միջոց՝ դատական համակարգում վիրահատական միջամտություններ անելու և հայտնի վեթինգի գործում։
Այս հայտարարությունից երկու օր առաջ՝ մայիսի 18-ին, առաջին ատյանի դատարանը որոշել էր ազատ արձակել Մարտի 1-ի գործով առանցքային մեղադրյալ ՀՀ երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանին ու գործի քննությունը կասեցնել, գործն էլ ուղարկել Սահմանադրական դատարան։
2019-ի հուլիսի 17-ին «Ազատություն» ռադիոկայանի հետ զրույցում Նիկոլ Փաշինյանն ասաց, որ Հայաստանը երբեք ժողովրդի լեգիտիմ քվեն ստացած Սահմանադրություն չի ունեցել, չնայած դրան, ըստ վարչապետի, ճիշտ չէ Սահմանադրությունը հաճախակի փոփոխելը։ Նա նորից պնդեց, որ կառավարման խորհրդարանական համակարգը պետք է շանս ստանա։
Փաշինյանը ճիշտ չէր համարում նաև այն, որ Կառավարությունը կամ խորհրդարանական մեծամասնությունը սահմանադրական փոփոխություններ նախաձեռնեն, որովհետև դա կարող է մեկնաբանվել որպես նոր իշխանությունների կողմից Սահմանադրությունը «իրենց վրա ձևել»։
Սահմանադրական հնարավոր փոփոխությունները Փաշինյանը այս անգամ ևս կապեց դատական համակարգը բարելավվելու անհրաժեշտության հետ․
«Ի վերջո, եթե Սահմանադրակա դատարանի՝ այս սեփականաշնորհված նոտարական գրասենյակի կարգավիճակից անհրաժեշտ լինի գնալ այնպիսի քայլերի, որ պետք է Սահմանադրական դատարանի հարցը լուծել, այս համատեքստում՝ այո՛, կարելի է նաև գնալ այդ մասով սահմանադրական փոփոխությունների»։
2020 թվական
Իշխանությունը 2020-ի փետրվարի 6-ին որոշեց հանրաքվեի դնել սահմանադրական փոփոխությունների հարցը։ Փոփոխությունների նախագծով խորհրդարանական մեծամասնությունը առաջարկել էր դադարեցնել Սահմանադրական դատարանի նախագահ Հրայր Թովմասյանի և 6 անդամների լիազորությունները։ Հանրաքվեի օր էր նշանակվել ապրիլի 5-ը։ Շուտով իշխանությունը հրաժարվեց այդ գաղափարից՝ կորոնավիրուսային համաճարակի պատճառով։
Հետագայում՝ 2020-ի հունիսի 22-ին, Սահմանադրական փոփոխությունների նախագիծն ընդունվեց ԱԺ-ում, որով դադարեցվում էր 12 տարուց ավելի պաշտոնավարած ՍԴ դատավորների լիազորությունները։ Արդյունքում ՍԴ նախագահ Հրայր Թովմասյանը զրկվեց այդ պաշտոնից, բայց մնաց որպես ՍԴ դատավոր, իսկ 12 տարուց ավելի պաշտոնավարած ՍԴ երեք անդամները՝ Հրանտ Նազարյանը, Ֆելիքս Թոխյանը և Ալվինա Գյուլումյանը, ուղարկվեցին թոշակի։
Նույն օրը ընդունվեց մեկ այլ նախագիծ, որը հնարավորություն էր տալիս ԱԺ-ում ընդունված սահմանադրական փոփոխությունները առանց նախագահի ստորագրության ընդունված համարել։ Սա այն դեպքում, որ Նիկոլ Փաշինյանը ժամանակին նախագահի ունեցած փոքր լիազորությունները անվանել էր հարված Հայաստանի հեղինակությանը։
Սահմանադրական բարեփոխումների հանձնաժողովը
Կառավարության որոշմամբ 2020 թվականի փետրվարի 12-ին ստեղծվեց Սահմանադրական բարեփոխումների մասնագիտական հանձնաժողով, որի խնդիրն էր մշակել սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգ և ներկայացնել հայեցակարգի նախագիծը մինչև սեպտեմբեր։
Փաշինյանը հունիսի 15-ին բարեփոխումների հանձնաժողովի անդամների հետ հանդիպմանն ասել էր, որ հարկավոր է իրականացնել ոչ միայն սահմանադրական փոփոխություններ, այլ նոր Սահմանադրություն ընդունել։
«Ես եկել եմ այն համոզման, որ ոչ թե քաղաքական անհրաժեշտություն կա Սահմանադրություն փոխելու, այլ կա պետական անհրաժեշտություն՝ նոր Սահմանադրություն ընդունելու»,- ասել էր վարչապետը։
Փաշինյանի կարծիքն անփոփոխ էր խորհրդարանական կառավարման համակարգի մասին՝ Հայաստանում այն դեռ պետք է կայանա։
Ինչ վերաբերում է կայուն մեծամասնությանԽոսքն այն կարգավորման մասին է, որը թույլ է տալիս ընտրություններում առաջին տեղը զբաղեցրած ուժին պատգամավորական մանդատները այնքան ավելացնել, մինչև այդ ուժն ունենա կայուն մեծամասնություն հարցին, Փաշինյանը ոչ միանշանակ պատասխան տվեց.
«Սա էլ քաղաքական ընտրության հարց է՝ մենք ուզում ենք հնարավորինս շատ ընտրություններ լինեն մեր երկրում, թե մենք ուզում ենք, այնուամենայնիվ, որոշակի, շատ թե քիչ, կանխատեսելիության մակարդակում պահել այս հարցը»,- ասել էր նա։
Սահմանադրական բարեփոխումների հանձնաժողովի անդամներ Դանիել Իոաննիսյանն ու Տարոն Սիմոնյանը 2020-ի հուլիսին «Ազատություն» ռադիոկայանին ասել էին, որ հանձնաժողովում կարծես կա համաձայնություն կայուն մեծամասնության մասին դրույթը վերացնելու շուրջ։
44-օրյա պատերազմով պայմանավորված հանձնաժողովի աշխատանքները դադարեցին։
Սահմանադրական բարեփոխումների խորհուրդը
2020-ի դեկտեմբերի 17-ին վարչապետի որոշմամաբ մեկնարկեց Սահմանադրական բարեփոխումների խորհրդի ձևավորումը, իսկ նախորդ հանձնաժողովի գործունեությունը կասեցվեց։ 2022-ի հունվարին որոշվեց խորհրդի կազմը, նախագահ նշանակվեց Արդարադատության՝ այդ օրերի նախարար Կարեն Անդրեասյանը։ Նախատեսվում էր մինչև 2023 թվականի հունիսի 30-ը հաստատել Սահմանադրության փոփոխությունների նախագիծը և ներկայացնել վարչապետի աշխատակազմ։
Արդարադատության նախարարությունը ի վերջո կառավարությանն էր ներկայացրել սահամանդրական բարեփոխումների հայեցակարգի նախագիծ, որը, սակայն, չէր ընդունվել։
2022 թվական
2022-ի հունվարի 24-ին Նիկոլ Փաշինյանը, պատասխանելով լրագրողների հարցերին, ասել էր, որ Սահմանադրական փոփոխությունների հարցով հանձնաժողով ստեղծելու պատճառը գործող Սահմանադրությունը աուդիտի ենթարկելն է և տեսնելը, թե լավարկման ինչ հնարավորություններ կան։ Աուդիտից հետո պետք է որոշվեր՝ արժեր գնալ սահմանադրական փոփոխությունների, թե՝ ոչ։
Փաշինյանի համոզմունքն այն էր, որ կառավարման համակարգը չպետք է փոխվի։
Այս եզրակացությանը նա եկել էր 2021 թվականի արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններից հետո.
«Երբ մենք ընտրությունների միջոցով ներքաղաքական ճգնաժամ հաղթահարեցինք և մեզ հաջողվեց լիարժեք ժողովրդավարության չափանիշներին համապատասխանող ընտրություններ անցկացնել, հետահայաց վերլուծելով ես հասկացա, որ եթե մենք խորհրդարանական կառավարման համակարգում չլինեինք, մեծ էր հավանականությունը, որ շատ լուրջ ցնցումների միջով կանցնեինք և ճգնաժամն ավելի կխորանար, այլ ոչ թե կհաղթահարվեր»։
2023-2024 թվականներ
2023 թվականին սահմանադրական փոփոխությունների հարցը նույն ակտիվությամբ չքննարկվեց։ Սահմանադրության օրվա իր գրառման մեջ Նիկոլ Փաշինյանը որևէ անդրադարձ չարեց այդ հարցին։
Փոխարենը 2024-ի հունվարի 19-ին Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց, որ Հայաստանը կարիք ունի նոր Սահմանադրության, ոչ թե՝ սահմանադրական փոփոխությունների։
Վարչապետի համար ապացուցված էր, որ կառավարման խորհրդարանական մոդելն ամենահարմարն է Հայաստանի Հանարապետության համար։
Փաշինյանի կարծիքով՝ Հայաստանը պետք է ունենա Սահմանադրություն, որը «կասկածի տեղիք չտվող քվեարկության արդյունքներով» ընդունվել է ՀՀ ժողովրդի կողմից:
«Մենք պետք է ունենանք Սահմանադրություն, որը Հայաստանի Հանրապետությունն ավելի մրցունակ և ավելի կենսունակ է դարձնում աշխարհաքաղաքական և ռեգիոնալ նոր պայմաններում»,- նշել է նա։
Վարչապետը հանձնարարել էր նոր Սահմանադրության նախագիծ մշակել ու մինչև 2026 թվականի դեկտեմբերի 30-ը հաստատել։ Այս անգամ «Սահմանադրության փոփոխություն» ձևակերպման փոխարեն պետք է գրվեր «նոր Սահմանդրություն»։
Վարչապետի այս որոշումը շատերը կապեցին Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի պահանջի հետ։ Վերջինս 44-օրյա պատերազմից ուղիղ մեկ տարի անց՝ սեպտեմբերի 27-ին ասել էր, թե Հայաստանը պետք է փոխի Սահմանադրությունը, քանի որ այն Թուրքիայից տարածքային պահանջներ է պարունակում։ Այս պահանջը գնալով ավելի ու ավելի ինտենսիվ էր հնչում թե՛ Ալիևի, թե՛ Ադրբեջանի բարձրատիճան այլ պաշտոնյաների կողմից։
2025-ի փետրվարի 19-ին Փաշինյանը ևս մեկ անգամ վերահաստատեց Սահմանադրությունը փոխելու հարցով հանրաքվե անցկացնելու իր մտադրությունը։
Թե ինչ փոփոխություններ են սպասվում Սահմանադրության մեջ, դեռ պարզ չէ։ Խորհրդի անդամ Դանիել Իոաննիսյանը «Ազատություն» ռադիոկայանին ասել էր, որ 2020-ի բովանդակային փոփոխությունները 2022-ի խորհրդին չեն ժառանգվել։ 2024-ին խորհուրդը գումարել էր ընդամենը երկու նիստ։
Արդարադատության նախարարության մամուլի խոսնակ Ծովինար Խաչատրյանը «Ստուգված է»-ին ասաց, որ հայեցակարգ գրելու ժամանակ հիմա չկա, հետևաբար նոր Սահմանադրությունում կօգտագործվեն նախորդ՝ չընդունված հայեցակարգի հիմնական ուղղությունները.
«Քանի որ ժամկետները բավական սուղ են, ու հայեցակարգային փուլն արդեն անցել ենք, հայեցակարգի վերանայման վրա այս պահին շատ չենք կենտրոնանալու, այլ կենտրոնանալու ենք Սահմանդրության տեքստի վրա։ Հայեցակարգային հիմնավորումները և ուղղությունները Սահմանադրության նոր տեքստում կերևան»,- ասաց նա։
Եզրակացություն
Այսպիսով, ճիշտ է, Սահմանադրությունը փոխելու անհրաժեշտության մասին Նիկոլ Փաշինյանը խոսել է 2018թ․-ի հեղափոխությունից հետո, սակայն այդ շրջանում փոփոխություններ անելու նրա դրդապատճառները բոլորվին այլ էին։ 2018-ին նա մտադիր էր վերացնել «սուպերվարչապետական» համակարգը և ընդլայնել նախագահի լիազորությունները։
2019-ին նա արդեն կարծում էր, որ կառավարման մոդելը փոխել պետք չէ և խորհրդարանական համակարգը պետք է «շանս ստանա»։ Այս շրջանում նա Սահմանադրության փոփոխությունը դիտարկում էր որպես միջոց՝ «վիրահատական միջամտություններ» անելու դատական համակարգում։
2022-ին Փաշինյանը դեռ վստահ չէր՝ կա՞ Սահմանդրությունը փոխելու անհրաժեշտություն. ստեղծված հանձնաժողովը պետք է Սահմանադրությունը աուդիտի ենթարկեր և տար այդ հարցի պատասխանը։
2023-ին այս հարցը օրակարգ չբերվեց, փոխարենը 2024-ի տարեսկզբին վարչապետը վճռական էր՝ Հայաստանին պետք է նոր Սահմանադրություն։
