Բռնի տեղահանվող արցախցիների պատմությունները, նրանց խնդիրներն ու հետագա ճակատագիրը հայկական լրատվական կայքերի գլխավոր թեմաների շարքում են։ Դեռևս, արցախցիների առաջին խմբերը Հայաստան չհասած՝ հայկական բազմաթիվ լրատվամիջոցներ իրենց աշխատակիցներին գործուղեցին Կոռնիձոր՝ տեղում, առաջին ձեռքից լսելու ու նաև պատմելու, թե ինչպես մի ճամպրուկում տեղավորեցին իրենց ամբողջ կյանքը, կորցրած հայրենիքի ցավն ու տեղահանման ցավոտ ու շատ երկար ճանապարհով հասան Հայաստան։

Media.am-ը զրուցել է Կոռնիձորում, Գորիսում, Վայքում աշխատած մի քանի լրատվամիջոցների խմբագիրների և ծրագրերի ղեկավարների հետ:

Անահիտ Բաղդասարյան՝ Գորիսի մամուլի ակումբի ծրագրերի ղեկավար 

Այս անգամ չգիտեի հարցն անգամ ինչպե՞ս ձևակերպել, որ հանկարծ ավելորդ անգամ չցավեցնեի, որ հանկարծ չվիրավորեի նրանց 

Գորիսի մամուլի ակումբ ՀԿ-ն վերջին օրերին աշխատել է մի քանի ուղղություններով։ Ֆոտոպատմությունների միջոցով ամենօրյա ռեժիմով փորձել ենք սոցիալական ցանցերում ակտիվ ներկայացնել Գորիսում ու Կոռնիձորում տիրող իրավիճակը։ Զուգահեռաբար նկարահանումներ, հարցազրույցներ ենք արել մեր հայրենակիցների հետ ու այդ գրեթե մեկ շաբաթվա քրոնիկան հավաքել ու ներկայացրել ենք մեկ ամբողջական մուլտիմեդիա նյութի տեսքով։  

Թե՛ տեխնիկական, թե՛ հոգեբանական ու էմոցիոնալ առումով շատ դժվար էր աշխատելը։ Ժամը մեկ իրավիճակ ու պատկեր էր փոխվում։ Փորձում էի բաց չթողնել ո’չ մի կարևոր դրվագ, ո’չ մի կարևոր իրադարձություն:  

Էմոցիոնալ առումով ամեն ինչ շատ ավելի դժվար էր, չափազանց ծանր իրավիճակ էր։ Որպես լրագրող դու պետք է քո աշխատանքը կատարես, բայց մյուս կողմից դու հայ ես ու տեսնում ես, որ մարդիկ իրենց ամբողջ կյանքը փորձել են տեղավորել մեկ մեքենայի մեջ ու բերել Հայաստան։  

2020 թվականի պատերազմից հետո ինձ թվում էր, որ ծայրահեղ իրավիճակ է։ Մարդիկ տեղահանվել էին ու եկել՝ Գորիս։ Այս օրերին՝ արցախցիների հետ աշխատելիս, հասկացա, որ 2020-ին դեռ հույս կար։ Հույս կար, թե՛ իմ հարցերում, թե՛ նրանց պատասխաններում։ Հույս կար, որ նրանք դեռ կվերադառնան Արցախ, կշարունակեն աշխատել ու արարել։  

Այս անգամ չգիտեի հարցն անգամ ինչպե՞ս ձևակերպել, որ հանկարծ ավելորդ անգամ չցավեցնեի, որ հանկարծ չվիրավորեի նրանց։ Ամենապարզ հարցն անգամ, օրինակ՝ «ի՞նչ եք թողել Արցախում», շատ տարբեր ընկալումներ էր ունենում։ Մեկը հասկանում էր Արցախն ընդհանրապես՝ հայրենիքը, հողը, տունը։ Մյուսը հասկանում էր իր հարազատների ու բարեկամների մարմինները։ Հաղորդակցվելու առումով ահավոր դժվար իրավիճակ էր։  

Այդ պահին քարացած աշխատում ես, բայց հետո, երբ սկում ես նայել նկարահանածդ նյութերը, կարդալ սղագրություններդ, առանց արցունքների չես կարողանում աշխատել։  

Որպես հենց Գորիսում աշխատող ՀԿ՝ մենք նաև ամբողջ աշխատակազմով մասնակցում էինք կամավորական աշխատանքներին։ Գիշերը գնում էի գրանցման կետ, որ կամավոր 14 տարեկան երեխաներին փոխարինում, որ իրենք էլ մի քանի ժամ քնեն։ 

Այս օրերին կազմակերպությունը ծավալուն աշխատանք է իրականացրել նաև գործընկեր միջազգային կազմակերպությունների հետ։ Միջազգային լրատվամիջոցների մեր գործընկերներին օգնություն էր պետք։ Փորձել ենք հնարավորինս համակարգել նրանց աշխատանքը ու աջակցել, որ առավել շատ ինֆորմացիա հասանելի լինի միջազգային մամուլին։ 

Հեղինե Բունիաթյան՝ «Ազատություն» ռադիոկայանի հայկական ծառայության ղեկավար 

Լրագրությունը պատմության սևագրությունն է, մենք իրականության առաջին վավերագրողներն ենք 

Սեպտեմբերի 19-ին՝ Ադրբեջանի հարձակումից հետո, երբ Ղարաբաղի հայերի անվտանգության շուրջ մտահոգություններն ավելի ակնհայտ դարձան, մենք Գորիսում աշխատող մեր թղթակցին խնդրեցինք տեղափոխվել Կոռնիձոր։ Երկու օր հետո, երբ ռազմական գործողություններն ավարտվեցին և Ղարաբաղի իշխանությունները վայր դրեցին զենքերը, տեղից ստացվեցին հաղորդումներ, որ մարդիկ ուզում են առաջին հնարավորության դեպքում դուրս գալ այնտեղից։ Հասկանալի էր արդեն, որ մեկ լրագրողը չի կարող այդ ամբողջը լուսաբանել և մենք Երևանից թիմ ուղարկեցինք Կոռնիձոր։ 

Սա, թերևս ամենաողբերգական իրադարձությունն էր, որ տեղի էր ունեցել Հայաստանի նորանկախ պատմության մեջ կամ դրանցից մեկն էր։ Եվ մեզ համար այլընտրանք չկար կամ երկրորդ կարծիք չէր կարող լինել․ մենք պետք է հնարավորն անեինք տեղում կատարվածը վավերագրելու համար։ Ասում են չէ, որ լրագրությունը պատմության սևագրությունն է։ Մենք իրականության առաջին վավերագրողներն ենք։  

Արեցինք առավելագույնը, որ արտապատկերենք այն իրադարձությունները, որ տեղի էին ունեցել մինչև այդ Ղարաբաղում, և այն բոլոր դժվարությունները, որոնց բախվել էին մարդիկ՝ Հայաստան հասնելու համար։ 

Աշխատանքի ընթացքում ամենադժվարը իրավիճակի ու արցախցիների ծանր հոգեբանական վիճակն էր։ Հասկանալի է, որ հարցազրույց տալը, լրագրողների հետ շփվելն այս փուլում նրանց համար շատ դժվար էր ու երբեմն էլ ոչ ցանկալի։ Հենց այստեղ էր, որ դժվարություններ էին առաջանում։ Պետք էր հասկանալ ինչպե՞ս խոսել մարդկանց հետ, ի՞նչ հարցեր տալ, ինչպե՞ս պատմել երեխաների մասին, որ էթիկական բացթողումներ ու թերացումներ չլինեին։  

Մեզ համար շատ կարևոր էր գերլարված ու չափազանց զգայուն այս իրավիճակում զգույշ և ուշադիր լինել յուրաքանչյուր փաստի, յուրաքանչյուր բառի նկատմամբ, որը կարող էր էլ ավելի սրել իրավիճակը։  

Սևակ Մամյան՝ Ինֆոքոմ լրատվական կայքի խմբագիր 

Էմոցիոնալ առումով դժվարությունները շատ-շատ էին 

Ճգնաժամային իրավիճակներում աշխատելու փորձառություն խմբագրությունն արդեն ուներ, սակայն այսպիսի մասշտաբների ու այսպիսի իրավիճակի հետ ոչ մեկս չէինք աշխատել։ Առաջին խումբը Կոռնիձոր մեկնեց սեպտեմբերի 25-ին։ Աշխատել ենք և՛ Գորիսի և՛ Կոռնիձորի ընդունման կետերից։ Վայքի ընդունման կետի բացվելուց հետո խումբ ուղարկեցինք նաև Վայք։ 

Առաջին խումբը ուղարկելիս՝ մտավախություն ունեինք, արդյոք լրագրողները էմոցիոնալ առումով պատրա՞ստ են նման իրավիճակ լուսաբանելուն, թե՝ ոչ։ Այնուամենայնիվ, որոշեցինք, որ պետք է գնան, քանի որ տեղում աշխատելը, ինֆորմացիան առաջին ձեռքից ստանալը լայնացնում է պատկերը, դու ավելին ես տեսնում ու իմանում։ 

Իհարկե, առաջին օրը շատ ավելի ծանր էր եղել, մի պահ հասկացանք, որ մեր լրագրողը էմոցիոնալ առումով սպառվում է, բայց հետագայում գտավ աշխատելու օպտիմալ ձևը։ 

Էմոցիոնալ առումով դժվարությունները շատ-շատ էին։ Մարդիկ էլ հոգեպես պատրաստ չէին լրագրողների հետ աշխատելու։ Նախնական զրույցներ, թույլտվություններ էին պետք, որ մարդիկ համաձայնեին խոսել, պատմել, լուսանկարվել։ 

Դեպքեր կային, որ մարդիկ հրաժարվում էին տեսախցիկի առաջ խոսել կամ լուսանկարվել, բայց պատմում էին իրենց պատմությունը։  

Լինում էր, որ չէին ուզում իրենց անուն ազգանունը նշվի։ Նման դեպքեր եղել են, փոխել ենք պատմության հերոսների անունները նոր հրապարակել։  

Մեր սպասումները, որ Արցախից բռնի տեղահանվածները չեն խոսի ավելի վատատեսական էին։  

Բայց կային նաև մարդիկ, որոնք կարծես շփման, խոսելու, պատմելու կարիք ունեին։ 

Արևիկ Սահակյան՝ Factor TV-ի գործադիր ղեկավար  

Եղան դեպքեր, երբ մեր թիմակիցների աշխատանքի արդյունքում միմյանց կորցրած մեր հայրենակիցները գտան իրար, կապ հաստատեցին իրար հետ  

Սեպտեմբերի 20-ի Եվլախի հանդիպումից հետո, երբ պարզ դարձավ, որ մեր հայրենակիցները տեղահանվելու են, մենք անմիջապես քննարկեցինք և որոշեցինք, որ մեր թիմի անդամներից պետք է գործուղվեն Գորիս։ Սեպտեմբերի 21-ից սկսած մեր թղթակիցը աշխատում էր տեղում և կարճ նորություններ էր ուղարկում մեզ։ Այնուհետև, մենք նկարահանող երկու խումբ էլ գործուղեցինք Կոռնիձոր և Գորիս: Տեղում աշխատող մեր լրագրողական թիմը մինչև վերջին օրը աշխատում էր շուրջօրյա ռեժիմով:

Մենք միշտ գերադասում ենք առաջին ձեռքից, տեղում ինֆորմացիա ստանալ։ Սա մեր առաջնահերթությունն է։ Կարևոր իրադարձությունները գերադասում ենք լուսաբանել ուղիղ հեռարձակմամբ։ Այս դեպքում էլ, երբ հնարավոր էր լինում ուղիղ հեռարձակումներ էինք իրականացնում։ Բուֆերային վերլուծական ֆորմատները մեզ մոտ նվազագույնի են հասցված։  

Եղան դեպքեր, երբ մեր թիմակիցների աշխատանքի արդյունքում միմյանց կորցրած մեր հայրենակիցները գտան իրար, կապ հաստատեցին իրար հետ։ 

Մեր որոշ տեսանյութեր խնդրել են Արտաքին գործերի նախարարությունից ու ՄԻՊ գրասենյակից՝ իրավական գործընթացներում որպես փաստական հիմք օգտագործելու համար։ Նման մի օրինակ է 60-ամյա արցախցի կնոջ մասին պատմող մեր տեսանյութը։ Նրան ադրբեջանցիները մի քանի օր բռնությունների էին ենթարկել։  

Այս օրերին աշխատանքն իսկապես, որ շատ լարված էր, էմոցիոնալ առումով շատ դաժան։ Անընդհատ ուշադիր էինք, որ մեր ոչ մի հրապարակմաբ, հաղորդած ինֆորմացիայով կամ որևէ բառով անգամ չվնասենք դեռևս Արցախում կամ ճանապարհին գտնվող մեր հայրենակիցներին։ Սա ևս դժվարացնում և ավելի պատասխանատու էր դարձնում աշխատանքը։ 

Ցավոք, մենք ունեինք ճգնաժամային իրավիճակներում աշխատելու փորձառություն, մենք մշակել և մեր մյուս գրոծընկերներին ենք փոխանցել ճգնաժամայինիրավիճակներում աշխատելու վարքականոնների ուղեցույցեր, բայց ցանկացած ճգնաժամ ունենում է իր առանձնահատկություններն ու դժվարությունները։ 

Օրինակ՝ այս դեպքում խնդիր էր բառերի ընտրության, տերմինների ու եզրույթների կիրառման հարցում ճիշտ կողմնորոշվելը։ Ի՞նչ տերմին պետք էր սկզբից օգտագործել, էթնիկ զտո՞ւմ, բռնի տեղահանո՞ւմ, գա՞ղթ։ Սա չպետք է թողնվեր լրատվամիջոցների հայեցողությանը։ Ռազմավարական հաղորդակցության ինստիտուցիոնալ կանոնակարգային վարքագիծ այդպես էլ չի մշակվում մեր պետական գերատեսչությունների կողմից։  

Սակայն, պետք է նշեմ, որ մեր լրատվամիջոցները բավականին արագ ինքնակազմակերպվեցին և ճիշտ մոտեցում ցուցաբերեցին։ 

Մարիաննա Դանիելյան