Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնի կազմակերպած «Թվապատում հետաքննություն. մեդիան ընդդեմ կոռուպցիայի» լրագրողական կոնֆերանսը, որը տեղի ունեցավ Երևանում դեկտեմբերի 6-8-ը, ուներ մեկ գլխավոր նպատակ՝ փորձում էր խթանել Հայաստանում հետաքննական լրագրությունն ու կոռուպցիոն դեպքերի բացահայտումները, որոնք հիմնված են հանրային շահի և հանրայի ներգրավվածության գաղափարի վրա:

ԱՄՆ-ից, Գերմանիայից, Լիտվայից, Ուկրաինայից, Մեծ Բրիտանիայից, Մոլդովայից, Թուրքիայից, Չեխիայից, Ռուսաստանից և Վրաստանից ժամանած լրագրողները, մեդիափորձագետներն ու հետաքննական կենտրոնների ներկայացուցիչները բանախոսությունների ու վարպետության դասերի միջոցով պատմեցին իրենց աշխատանքային փորձի, խոչընդոտների և հաջողությունների մասին:

Հետաքննող լրագրողների կոնսորցիոումի հիմնադիր անդամ, նախկինում «The Guardian»-ի հետաքննությունների բաժնի խմբագիր Դեյվիդ Լին ասաց.

«Հետաքննող լրագրողները հետապնդում են մարդկանց, որոնք ունեն փող և իշխանություն և կարող են վճարել իրավաբանների, բանկային աշխատողների ու հաշվապահների բանակին՝ պահպանելու իրենց կեղտոտ գաղտնիքները»:

Այս իրավիճակում լրագրողներին օգնության է գալիս անդրսահմանային համագործակցությունը: Ի վերջո, նույն թեմայով աշխատող և համագործակցող լրագրողները կարող են ավելի մեծ հանրային արձագանք առաջացնել, քան եթե դա անեն միայնակ և ապավինելով միայն տեղական աղբյուրներին:

Իսկ երկրորդ սատարող ուժը հաքերներն են, որոնք վերջին տարիներին ահռելի ինֆորմացիոն զանգվածի արտահոսքի պատճառ դարձան:

«Եվ երբ այս երկու ֆենոմենները միանում են, ստեղծվում է նոր ազդեցիկ մի զենք, որին տիրապետելով՝ լրագրողները սովորում են հաջողությամբ պայքարել ֆինանսական կոռուպցիայի դեմ»,- ասաց Դեյվիդ Լին:

Լրագրողների մեծ թիմերը աշխատում են միասին, հետո մեկ մեծ պատմությունը վերածում դրվագային հոդվածաշարերի ու միաժամանակ հրապարակում տարբեր լրատվամիջոցներում: Եվ լավ է, երբ համագործակցությունը միջազգային է:

«Երբ աշխատում ենք խոշոր հետաքննական ցանցերի նախագծերում, հաճախ չենք էլ իմանում, թե որն է մեր աղբյուրը: Աղբյուրը չիմանալը պետական ճնշումներից պաշտպանվելու լավագույն միջոցն է»,- ասաց Դեյվիդ Լին:

Չեխական հետաքննական լրագրության կենտրոնի հիմնադիր Պավլա Հոլցովան պատմեց, որ իրենց բոլոր նախագծերը համագործակցային են: Օրինակ՝ չեխ լրագրողները հայաստանյան «Հետք»-ի հետ միասին հետաքննել են հայկական ստվերային բիզնեսի ճյուղավորումները Չեխիայում: Արդյունքում բացահայտվեց «օրենքով գողերի» կապը ՀՀ բարձրաստիճան պաշտոնյաների հետ, որոնց բիզնես միավորումները, ապօրինի ունեցվածքն ու ներգրավվածությունը մաֆիոզ համակարգում այլևս գաղտնիք չէ:

«Internews Network»-ի ավագ մեդիա փորձագետ Օլեգ Խոմենյուկը ներկայացրեց այն հարթակներն ու տեղեկության մշակման փուլերը, որոնք անհրաժեշտ են հետաքննող լրագրողներին:

«Հանրային ինֆորմացիան դարձել է մատչելի: Հիմա ցանկացած տեղեկություն հնարավոր է ստանալ առանց միջնորդների: Խնդիրը տեղեկության վերլուծությունն ու պահպանումն է: Հայտնվում են նոր գործիքներ, որոնք օգնում են արագ որոնել անհրաժեշտ թվերն ու փաստերը միլիոնավոր տեղեկությունների հոսանքում»,- ասաց նա՝ ցուցադրելով կամավորների օգնությամբ ստեղծված ուկրաինական կայքերը, որոնք հավաքագրում են պետական պաշտոնյաների մասին բաց տեղեկությունն ու այն որոնելի դարձնում լրագրողների համար:

Լիտվացի լրագրող Սկիրիմանտաս Մալինաուսկասը պատմեց, որ վերջին տարիներին Լիտվայում շատացել են կոռուպցիայի դեպքերը բացահայտող հոդվածաշարերը, որոնց համար հիմք են դարձել Պանամայի փաստաթղթերի արտահոսքը:

«Հետաքննությունը միայն տարբեր աղբյուրներից ստացված տեղեկության հրապարակումը չէ, մենք մեծ աշխատանք ենք կատարում՝ տեղեկությունը պեղելու, ստուգելու, այն որպես տվյալ օգտագործելու և մեր սեփական եզրահանգումն անելու համար: Որպեսզի ընթերցողների համար պարզ լինի թեման, անհրաժեշտ է լինում գնահատել և ներկայացնել համատեքստը: Եվ, իհարկե, թույլ չտալ, որ մեր գործը ի շահ իրենց օգտագործեն տարբեր ընկերություններն ու անձինք»,- ասում է նա:

Սկիրիմանտաս Մալինաուսկասը նաև հորդորեց լրագրողներին չմոռանալ, որ երկար և որակյալ տեքստերը, միևնույն է, չեն ունենալու այնպիսի դիտելիություն, ինչպես կարճ հոդվածները սեքսի, սպորտի կամ եղանակի մասին:

«Հետաքննություններում ամենակարևորը տեքստն է: Միգուցե ձեզ անհրաժեշտ են մի քանի լուսանկարներ՝ տեքստին ուղեկցելու համար, բայց ոչ ավելին»,- ասաց նա:

Վաշինգթոնի Ամերիկյան համալսարանի Հաղորդակցության դպրոցի Հետաքննական արհեստանոցի մասնագետ Լուի Լիֆը հետաքննող լրագրությունը համեմատեց վերահսկողի, պահապան շան հետ, որը ճշմարտությունն է ասում իշխանություններին:

«Բայց կարևոր է, որ մարդիկ վստահեն լրագրողների գործին և զգան, որ կարող են գործել նրանց հաղորդած տեղեկության հիման վրա: Այսօր իմ երկրում (կարծում եմ՝ նաև ձեր) մեդիային ավելի սակավ են հավատում և ավելի շատ են կասկածում դրա վստահությանը»,- ասաց նա:

Նոր ինֆորմացիոն լանդշաֆտում լրագրողները ստիպված են նոր ուղիներ գտնել հաղորդակցվելու համար տարբեր համայնքների ու ակտիվ քաղաքացիների հետ («like» և «share» կոճակները սեղմելուց բացի), որպեսզի իրենց աշխատանքն ավելի արդյունավետ դառնա:

«Լրագրողների դերը վերաիմաստավորվում է, երբ գտնվում են հանրության ներգրավվածության նոր մոդելներ, որոնք արդեն դուրս են լրագրության սահմաններից: Լուրերի սպառողները պասիվ դիտողներից վերածվում են ակտիվ մասնակիցների և տեղեկություն հավաքագրողների»,- այսպես է ձևակերպում նպատակը Լուի Լիֆը:

Լիտվացի հետաքննող լրագրող Էվալդաս Լաբանաուսկասը նշեց նաև ռիսկերի մասին, որոնցից ամենակարևորը մտահոգությունն է, թե հետաքննությունը նպատակին չի հասնի.

«Երբեմն այն սպասված ուշադրությանը չի արժանանա կամ չի ունենա ազդեցություն հասարակության վրա: Վատթարագույն դեպքում այն կարող է ընդհանրապես չհրապարակվել (գլխավոր խմբագիրն այդպես կորոշի, բիզնեսի շահերը կխանգարեն և այլն): Բայց դա չպիտի հուսահատեցնի»:

Ըստ նրա՝ իհարկե, կլինեն լրագրողներին վարկաբեկելու, սաստելու փորձեր: Հնարավոր մեղադրանքներից ապահովագրվելու համար նա նշեց մի քանի պայման.

«Նախ՝ եղեք այնքան բծախնդիր, որքան կարող եք, ստուգեք ու վերստուգեք ձեզ հասած տեղեկությունները: Անգամ փոքր սխալը կարող է ճակատագրական լինել թե՛ ձեր հետաքննության, թե՛ մեդիայի, թե՛ անձամբ ձեր անձի համար: Հետո՝ հանրայնացրեք ձեր գործը՝ հրապարակելով փաստաթղթերն ու վկայությունները այլ մեդիա հարթակներում և ցանցերում: Հրապարակայնությունը ձեր լավագույն զենքն է այն դեպքերում, երբ ձեզ ուզում են լռեցնել: Եվ վերջում՝ ունեցեք հավատարիմ թիմ, որը կօգնի հետաքննական իրավիճակում ու ոչ միայն կապահովի նոր տեղեկատվական մանրամասներով, այլև բարոյապես կաջակցի ձեզ»:

«Հետք»-ի (հետաքննող լրագրողների պլատֆորմի) գլխավոր խմբագիր Էդիկ Բաղդասարյանն ասաց.

«Հետաքննական լրագրությունը կոնկրետ թշնամի չունի: Մեր թիրախում պաշտոնյաներն են, որովհետև նրանք տնօրինում են մեր հարկերից ձևավորվող պետական բյուջեն: Հետաքննող լրագրողները շատ բան չեն ուզում. ուզում են, որ իրավախախտումներ անողները պատժվեն: Եթե սա լինի, երկրում փոփոխություններ կլինեն»:

«Թվապատում հետաքննություն․ մեդիան ընդդեմ կոռուպցիայի» կոնֆերանսը կազմակերպվել է Ամերիկայի ժողովրդի աջակցությամբ՝ ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության միջոցով իրականացվող «Մեդիան քաղաքացիների տեղեկացված մասնակցության համար» ծրագրի շրջանակում: Միջոցառմանն աջակցել է Հայաստանի Հանրապետությունում Լիտվայի Հանրապետության դեսպանությունը:

Նունե Հախվերդյան
Լուսանկարները՝ Սոնա Քոչարյանի և Հակոբ Հովհաննիսյանի