Ուղեցույց դասավանդողի համար

Խնդրի սահմանման նախնական փորձ

Մեդիագրագիտությունը մի կարևոր մասով տվյալների որոնման տեխնիկական հարցերի, տեխնիկական լեզուների հետ է կապված։ Սակայն բացի դրանցից՝ մեդիագրագիտություն զարգացնելիս կարելի է նաև բնական լեզվի հնարավորություններից օգտվել։ Մեդիագրագիտությունն այս տեսակետից կարող է հնչել որպես լեզվի միջոցով մեդիատեքստերի նկատմամբ հեռավորություն հաստատելու ունակություն։ Այն կարելի է զարգացնել, օրինակ, դպրոցում հայոց լեզու դասավանդելիս։ Չէ՞ որ քերականության ուսուցումը լեզվի բնականությունը, ինքնին հասկանալիությունը կոտրելու, ընկալումը վերլուծական դարձնելու լավ հնարավորություն է։

Որտեղի՞ց սկսել

ա․ Հիմքե՞ր․․․ Գործիքնե՞ր․․․

1-12-րդ դասարաններում հայոց լեզվի և գրականության ուսուցման համար պետական նոր կրթական հայեցակարգի սահմանած հիմնական հասկացություններից մեկը հաղորդակցումն է [1]։ Սա մեդիայի մասին խոսելու լայն հնարավորություն է ընձեռում։ Մեդիայի հետ աշխատանքի հնարավորություն է ընձեռում նաև հայեցակարգի՝ դասավանդման ընթացքում մեդիագործիքներ կիրառելու պահանջը։ Անշուշտ, մեդիագործիքների կիրառումը դեռ մեդիագրագիտություն չի նշանակում, ավելին՝ կարող է անքննադատ սպառման լրացուցիչ խթան դառնալ, եթե ուսուցիչն աշակերտներին չհուշի նկատել ինքնին  մեդիագործիքը, որը կիրառվում է։ Այդ նպատակով կարելի է հանձնարարել փոքրիկ շարադրություն գրել որևէ թեմայով, ինչպես նաև նույն թեմայով որևէ տեսանյութ նկարահանել հեռախոսով և սահիկաշար պատրաստել։ Աշխատանքները քննարկելիս պետք է բացատրել, որ կախված թեման ներկայացնելու միջոցից՝ տեխնոլոգիայից, տեքստերը տարբեր են ստացվել։ Ուրեմն տեխնոլոգիան ինքը որոշակի ձևեր է հուշում։ Նշանակում է՝ այն ինքնուրույն լեզու ունի, և պետք է հաշվի առնել այդ լեզուն, եթե ցանկանում ենք գիտակցված դարձնել մեր հարաբերությունները տեխնոլոգիաների հետ, ինչպես նաև արդյունավետ կիրառել դրանք։

բ․ Թեմանե՞ր․․․

Հարկ կլինի նաև պատասխանել այն հարցին՝ կա՞ն արդյոք մեդիագրագիտության զարգացման համար առավել նպատակահարմար լեզվաբանական թեմաներ։

Մի կողմից՝ ուսումնասիրվող տեսական նյութի ցանկացած առաջադրանք կարելի է հանձնարարել մեդիատեքստերի հիման վրա։ Եթե, օրինակ, երեկոյան հեռուստացույց դիտելիս մենք ավելի ենք ենթակա եթերի ազդեցությանը, որովհետև բաց ենք և հանգիստ, ապա որևէ առաջադրանք կատարելիս (ասենք՝ հանձնարարված է եթերից օտարաբանություններ առանձնացնել և գրի առնել) ավելի զգոն ենք դառնում։ Որևէ խնդիր հետազոտելը մեզ քննադատական դիրք է տալիս, կարծես մեդիան կողքից զննելու խոշորացույց է դառնում՝ ավելի պաշտպանված դարձնելով մեդիայի ազդեցությունների նկատմամբ։

Մյուս կողմից՝ ավելի գայթակղիչ ու խոստումնալից է թվում առավել նպատակահարմար թեմաների առկայության հարցը։  Առարկայական զրույցի համար թերթենք հայոց լեզվի դպրոցական դասագրքերը։

Մեդիագրագիտություն՝ թեմա առ թեմա

∅ Մեդիագրագիտություն զարգացնելու համար արդյունավետ են տեքստային աշխատանքները։ Այսպես՝ 7-րդ դասարանի դասագրքում առաջադրանք կա, ըստ որի՝ հարկավոր է ընտրել՝ նկարագրական, թե դատողական տեքստ է ներկայացվում [2]։ Առիթ է՝ խոսելու նկարագրական և դատողական տեքստերի մասին՝ մեդիայից օրինակներ բերելով։ Աշակերտներին պետք է ասել, որ, օրինակ, լուրին ավելի բնորոշ են նկարագրական տեքստերը, այնինչ կայքերը հաճախ «Լրահոս» բաժնում զետեղում են հրապարակումներ, որտեղ ընդամենը Ֆեյսբուքի որևէ օգտատիրոջ գրառում է պատճենվում՝ հագեցած գնահատողական բնույթի բազմաթիվ խիստ սուբյեկտիվ մեկնաբանություններով։

Առաջադրանքներ

• Կարելի է հանձնարարել տեքստերի միջև ընդհանրություններ գտնել։ Նման առաջադրանքներ ևս կան դասագրքերում։ Աշխատանքը կարելի է կատարել մեդիատեքստերի հետ՝ կողք կողքի դնելով երկու լուր, ապա երկու հրապարակախոսական հոդված, այնուհետև՝ մեկ լուր և մեկ հրապարակախոսական հոդված։ Նպատակը գնահատողական և դատողական տեքստերի և դրանց հատվածների նույնականացումն է։
• Դասագրքում առաջադրանք կա, որտեղ հանձնարարվում է վերնագրել բանաստեղծության հատվածները։ Կարելի է դրան զուգահեռ հանձնարարել վերնագրել որևէ մեդիատեքստի մասերը։ Սա թույլ կտա գտնել պարբերությունների հիմնական տեղեկությունները, գնահատել դրանց տեղեկատվականության աստիճանը։

∅ Ածականների, ձևի մակբայների առատությունը՝ կասկածելիության նշան։ Որքան դրանք շատ են, այնքան մեծ է նյութի՝ սուբյեկտիվ ընկալման արդյունք լինելու հավանականությունը (3)։

Առաջադրանքներ

• Փորձել տեքստում ածականներ և ձևի մակբայներ ավելացնել, մեկ այլ տեքստում՝ պակասեցնել։ Քննարկել տպավորությունները։
• Հանձնարարել հաշվել ածականների քանակը տարբեր ժանրերի մեդիատեքստերում։ Լուրերի թողարկման մեջ դրանց առատությունը պետք է օբյեկտիվության վերաբերյալ կասկած հարուցի։

∅ Տեղի, ժամանակի, չափ ու քանակի մակբայների առկայությունը՝ որպես գործողության հանգամանալիության, դրանով՝ նյութի հավաստիության ցուցիչ։ Հաճախ տարբեր կայքեր սոցիալական ցանցերում շարունակաբար պտտում եմ շատ դիտումներ ունեցած, բայց արդեն ժամանակավրեպ հրապարակումներ՝ կրկին դիտումներ կորզելու ակնկալիքով։ Ուրեմն լուրերի հավաստիությունը ստուգելու գործիքներից մեկը կարող է դառնալ իրադարձությունների տեղն ու ժամանակը փնտրելը։

∅ «Նախադասության անդամ չի դառնում»։ Եթե «Վերաբերականներ» թեման անցնելիս աշակերտները սոցիալական ցանցերից գտնեն օգտատերերի հրապարակած լուրեր, առանձնացնեն նախադասության անդամները և վերաբերականները, կպարզվի, որ նախադասության անդամ չդարձող խոսքի մասը նաև հիմնական տեղեկության՝ լուրի մաս չի դառնում։ Այս հայացքը կարևոր է տեղեկությունները մեկնաբանություններից, հուզական ընկալումներից զատել կարողանալու համար։

∅ «Տեքստ» թեման ուսումնասիրելիս նշվում են տեքստի տեսակներն ըստ թեմաների՝ նաև հրապարակախոսական և տեղեկատվական [4]։ «Տեղեկատվական տեքստում բովանդակությունը պետք է լինի բավարար չափով ամբողջական և ավարտուն, որպեսզի լրացուցիչ պարզաբանման կարիք չունենա» [4],- ընդգծում է դասագիրքը։ Քանի որ նյութը ոճի թեմային է հաջորդում, լավ առիթ է՝ խոսելու, օրինակ, տեքստի թեմայի և ոճի կապի մասին։ Մեդիագրագիտություն ուսուցանելու լայն հնարավորություններ են բացվում հենց ոճաբանություն ուսումնասիրելիս։

Առաջադրանք

Որևէ լուր ընտրել, ավելացնել հանգամանքներ, այնուհետև պակասեցնել հանգամանքներ, փաստերը փոխարինել գնահատող բառերով։ Քննարկել տեքստի ոճական և իմաստային փոփոխությունները(5)։

∅ Առանձնահատուկ ուշադրության է արժանի այն հանգամանքը, որ 7-րդ դասարանի դասագրքում «Գովազդ» թեմա կա՝ ամբողջությամբ ներկայացված սպառողականության դիրքերից։ Իսպառ բացակայում է քննադատական հայացքը։ Այս միտումը, նկատելի է, սերում է լեզվի քերականական ճշգրտության և հաճելիության պարզունակ որոնումից․ «Հաճելի է ընկալվում այն գովազդը, որը հնարավորինս խուսափում է բարբառային բառերից ու ժարգոնային արտահայտություններից, օտարաբանություններից․ վերջիններս պետք է օգտագործվեն տեղին և խիստ անհրաժեշտության դեպքում» [6]։ Այնինչ գովազդի լեզուն վաղուց բարդ լեզվամշակութային ուսումնասիրությունների առարկա է, և դպրոցական ծրագրում կարելի է առնվազն հուշել գովազդի՝ իբրև սոցիալական երևույթի և դրա լեզվի կասկածելիության մասին։

Տեսական նյութին հաջորդող առաջադրանքներից մեկը («Դասարանում ներկայացրո՛ւ քո դիտած թե՛ լավ, թե՛ վատ գովազդները և հիմնավորի՛ր՝ ինչու է լավ, ինչու է վատ» (7)՝ «լավ» ու «վատ» գովազդներ փնտրելու պարզունակ հանձնարարությամբ, գովազդի մշակութային-սոցիալական բազմիմաստությունը հանգեցնում է գրավիչ կամ ոչ գրավիչ շարադրանքին։ Աշակերտներին ստեղծարարության և վերլուծության մղելու այս փորձը առավելագույնը կարող է խանդավառություն առաջացնել, բայց ոչ երբեք սպառողի քննադատական հայացք։

∅ Շարահյուսությունը թերևս մեդիագրագիտություն դասավանդելու ավելի մեծ հնարավորություններ է տալիս, քան ձևաբանությունը։ Այսպես՝ «Նախադասության տեսակներն ըստ հաղորդակցման նպատակի» [8] թեմայից մեդիագրագիտության զարգացման համար պիտանի առատ նյութ կարելի է կորզել։ Օրինակ՝ աշակերտներին կարելի է սովորեցնել, որ օբյեկտիվության հավակնող մեդիատեքստին  ավելի բնորոշ են պատմողական նախադասությունները, որոնց նպատակն, ըստ դասագրքի, տեղեկություններ հաղորդելն է։ Հարցական, հրամայական և բացականչական նախադասությունների առատությունը հեղինակային, ավելի ոճային ասելիքի նշան է, թերևս ավելի շատ մեկնաբանություն՝ փաստի փոխարեն։ Լուրեր փնտրելիս հարկ է վերապահումով մոտենալ նախադասության այս տեսակներին։

∅ Խնդիրները ցույց են տալիս գործողության հետ կապ ունեցող առարկաներ, պարագաները ցույց են տալիս գործողության հետ կապ ունեցող հանգամանքներ [9] ։  Դասագրքի այս սահմանումներում գործողության հետ կապ ունեցող հանգամանքներն ու առարկաները լավ ձևակերպումներ են՝ բուն գործողությունը, դրա պայմանները, միջոցները, նպատակներն առանձնացնել կարողանալու համար։ Մեդիագրագիտության զարգացման համար դրանք կիրառելը ենթադրում է քերականական հասկացություններից նաև սոցիալական նշանակություններ կորզել։  

∅ Դասագրքերի վերջին թեմաները գործնական գրություններին են վերաբերում, երբեմն էլ լրատվության միջոցներին։ Նախկինում գործնական գրությունները «չգրող մարդու»՝ գրելու ամենահաճախադեպ ասպարեզներն էին։ Բայց իբրև գրելու ամենահաճախադեպ ասպարեզներ այսօր արդեն սոցիալական ցանցերն են ներկայանում՝ գրառումներով, անվերջանալի մեկնաբանություններով, կենդանի միացումներով։ Հետևաբար դրանց արժե ավելի մեծ ուշադրություն դարձնել։ Իսկ դասագրքի՝ լրատվամիջոցներին վերաբերող նյութերն արժե լրացնել և իսկապես կարևորել, որովհետև դրանք ուսումնական ծրագրի վերջին թեմաներն են, որոնք բաժին են ընկնում տարեվերջին, ուստի գուցե չեն էլ քննարկվում։

«Հեռուստացույցը քո կյանքում» [10]․ այսպես է կոչվում, օրինակ, 9-րդ դասարանի հայոց լեզվի դասագիրքն ամփոփող թեմաներից մեկը։ Չափից շատ հեռուստացույց նայելու հարցը խրատական պատմությամբ է ներկայացվում՝ դրա բացասական հետևանքներից նշելով դասերը չպատրաստելը և ընտանեկան գժտությունները։ Կարծում ենք՝ ավելի նպատակահարմար է դաստիարակչական ոճը փոխարինել քննադատական գործիքների տրամադրմամբ։

Լեզուն սոցիալական ցանցերում

Մեդիագրագիտության զարգացումը լեզվի դասավանդման միջոցով կարող է հուշել նաև հոգածություն սեփական լեզվի նկատմամբ սոցիալական ցանցերում հաղորդակցվելիս։  Հայոց լեզվի դասընթացը կարող է աշակերտներին սովորեցնել  իրենց լեզուն սոցիալական ցանցերում իրենց վարքի գործիք դիտարկել։ Այդ ունակությունը կարելի է զարգացնել վերը նշված և այլ առաջադրանքներով։ Հանձնարարել, օրինակ, սեփական ֆեյսբուքյան գրառումներում խոսքի մասերի կիրառության վերլուծություն կատարել։

Սոցիալական ցանցերում տեղեկատվամիջոցների հրապարակումները տարածվում են ինչպես օգտատերերի՝ դրանց մասին պատմելով, այնպես էլ դրանց հղումներով։ Ինչպե՞ս կարող է օգնել մեդիագրագիտությունն այդ հղումների բազմության մեջ կողմնորոշվելիս։ Առհասարակ, ի՞նչ խնդիրներ են դրանք հարուցում։

Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնի հրատարակած փաստերի ստուգման ուղեցույցը տեխնիկական գործիքներ ներկայացնելուն զուգահեռ հուշում է․ «Արդյո՞ք ձեզ որևէ բան չի թվում ավելորդ կամ չափազանց լավը՝ ճիշտ լինելու համար» [11]: Ինչպես նաև՝ «Կիրառեք «Չափազանց լավն է՝ ճիշտ լինելու համար» թեստը» [12]։ Իսկ մեդիագրագիտության ձեռնարկներն զգուշացնում են, որ կեղծ հրապարակումների լեզուն ավելի գրգռիչ է, քանի որ մոլորեցնելու և քլիքներ կորզելու նպատակ ունի։

Այստեղից սահուն կերպով մոտենում ենք մասնավորապես խայծ-վերնագրերի խնդրին։ Դիտումներ կորզել փորձող հրապարակումները սոցիալական ցանցերում հաճախ նաև այսպիսի հորդորներով են տարածվում․ «Ժողովուրդ, անխնա տարածեք», «Ժողովուրդ, ինչքան հնարավոր է տարածեք», «Անպայման նայելու» և այլն։ Մեդիագրագիտության զարգացման դերը կարող է լինել նման գրառումներին անմիջական արձագանքելու հոժարությունը կասեցնելը։ Գուցե դժվար լինի (թեև լավ կլիներ փորձել) աշակերտներին բացատրել, որ նման հրապարակումները շահագործում են «ժողովուրդ» բառի միավորիչ մագնիսականությունը, հաճախ ազգայինի պաթոսը, դյուրահավատությունը, բայց ավելի հեշտ է թերևս զգուշավորություն զարգացնել նման կաղապարային ձևակերպումների նկատմամբ, մանավանդ որ դրանք հեշտ ճանաչելի են։

Այսպիսով՝ թեմա առ թեմա քերականական նյութին զուգահեռ աշակերտները կսովորեն լեզուն նաև որպես մեդիայի գործիք դիտարկել, լեզվի միջոցով մեդիայի լեզվից հեռավորություն հաստատել, հարցեր տալ լեզվի նշանակությունների մասին։ Լավ մեկնարկ է։

Մարիամ Կարապետյան
ԵՊՀ դոցենտ, մեդիայի հետազոտող

Հղումներ

[1] Տե՛ս ՄԱՅՐԵՆԻ․ ԾՐԱԳԻՐ ՀԱՆՐԱԿՐԹԱԿԱՆ ԴՊՐՈՑԻ 1-6-ՐԴ ԴԱՍԱՐԱՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ,  http://escs.am/files/files/2020-07-17/8e86258106381f2fda04290ffa268a94.pdf (24․07․20)։
[2] Հ․ Բարսեղյան, Փ․ Մեյթիխանյան, Հայոց լեզու, դասագիրք 7-րդ դասարանի համար, Երևան, Աստղիկ գրատուն, 2016, էջ 54։
[3] Мedianavigator. Մեդիագրագիտության վարժությունների առցանց ռեսուրս, https://medianavigator.org/exercise/140 Նշվ․ աշխ․, էջ 149։
[4] Հ․ Բարսեղյան, Փ․ Մեյթիխանյան, Հայոց լեզու, դասագիրք 7-րդ դասարանի համար, Երևան, Աստղիկ գրատուն, 2016, էջ 150։
[5] «Մեդիագրագիտություն» ուսուցչի ձեռնարկ, Թեմա 1. Մեդիայի ասելիքը, Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոն, 2012, էջ 10, https://media.am/hy/lab/2020/04/16/17917/
[6] Հ․ Բարսեղյան, Փ․ Մեյթիխանյան, Հայոց լեզու, դասագիրք 7-րդ դասարանի համար, Երևան, Աստղիկ գրատուն, 2016, էջ 153։
[7] Նույն տեղում, առաջ․ 26։
[8] Հ․ Բարսեղյան, Փ․ Մեյթիխանյան, Հայոց լեզու, հանրակրթական դպրոցի դասագիրք 8-րդ դասարանցիների համար, Երևան, Աստղիկ գրատուն, 2017, էջ 64։
[9] Տե՛ս նշվ․ աշխ․, էջ 105։
[10] Հ․ Բարսեղյան, Փ․ Մեյթիխանյան, Հայոց լեզու, Հանրակրթական դպրոցի դասագիրք 9-րդ դասարանի համար, Աստղիկ գրատուն, Երևան, 2018, Էջ 131։
[11] Տեղեկությունների ստուգման համառոտ ուղեցույց լրագրողների համար, Եր.։ Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոն ՀԿ, 2017, Էջ 31։
[12] Նշվ․ աշխ․, Էջ 45։ա