2022.10.17,

Քննադատ

«Սովի ուրվականը» Առաջին Հանրապետությունում

author_posts/lilit-avagyan
Լիլիթ Ավագյան
facebook

Լրագրող

Նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետության բազմաթիվ խնդիրներից առաջնահերթը պարենի հարցն էր: Տևական պատերազմը, ի թիվս այլ  դժվարությունների, հայ ժողովրդին կանգնեցրել էր նաև պարենային, մասնավորապես հացի սուր ճգնաժամի առջև: Ամենուր սով էր, համաճարակ 

«Հայաստանի զանազան կողմերից սարսափելի լուրեր են հասնում. հաց չկայ, և ժողովուրդը կոտորւում է սովից» («Զանգ», N 84, 1918)։ 

«Սովը իշխում է ամենուրեք: Օրական մեռնում են 1500-2000 հոգի: Մեր ժողովրդի 50 տոկոսը մահուան է դատապարտուած» («Աշխատավոր», N 69, 1919): 

1918 հունիս-հոկտեմբեր ամիսներին Հայաստանի հաղորդակցությունն արտաքին աշխարհի հետ կտրված էր: Երկիրը  շրջապատված էր թուրքական զորքերով: Միակ երկաթուղագիծը ևս նրանց վերահսկողության տակ էր: Դադարել էր ապրանքների ներմուծումը: Կտրված էին կապերը Ռուսաստանի, Պարսկաստանի, Եվրոպայի հետ: Առաջին անհրաժեշտության ապրանքների սուր պակասություն կար. 

«Ժողովուրդը նեղւում է, որ չկայ, օր., սապոն, մոմ, կտորեղէն, ամանեղէնԱյդ բոլոր ապրանքները մենք ստացել ենք Ռուսաստանից: Այսօր, սակայն, Ռուսաստանը չէ կարող այդ մատակարարել, քանի որ ճանապարհ-հաղորդակցութիւն չկայ: Չենք կարողայդ ապրանքները ստանալ որևէ ուրիշ երկրից: Եւ այս վիճակը շարունակւելու է դեռ երկար ժամանակ: Մինչեւ որ այս համաշխարհային պատերազմը չվերջանայ, Ռուսաստանն ու միւս երկրները չվերադառնան իրենց խաղաղ շինարար կեանքին» («Զանգ», N 52(68), 1918):  

«Ծանր վիճակն ավելի խորացավ 1918 հոկտեմբեր-նոյեմբերից հետո, երբ թուրքական զորքը հետ քաշվելով գրավված հայկական մի շարք շրջաններից՝ իր հետ տարավ կամ ոչնչացրեց տեղերում հավաքված հացը և մյուս պարենամթերքները, որպեսզի կոտորածներից փրկված հայությունն այժմ էլ սովից ոչնչանա: Սկսվեց սովը, որին ուղեկցեցին տարափոխիկ հիվանդությունները՝ տիֆը և խոլերան 

Սովի և համաճարակի խորացմանը նպաստեց նաև հայ-վրացական կոնֆլիկտի ընթացքում վրաց մենշևիկյան կառավարության նախաձեռնությամբ հաղորդակցության տևական շրջափակումը: Նման պայմաններում օրական հարյուրներով մեռնում էր հայությունը, հիմնականում՝ բնավեր եղած ու սովահար գաղթականությունը» (Ս. Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Բեյրութ, 1958, էջ 242): 

«Վերջի վերջոյ , Հայաստանն այս տարի առանց դրսի պարենի չի կարողիր գլուխը պահել: Որտեղից և լինի՝ Հյուսիւսային Կովկասից, Ուկրայնայից, Եվրոպայից թէ Ամերիկայից, հաց պետք է բերել: Վրաստանը, որ մինչ այժմ կտրել էր մեր ճանապարհները և թոյլ չէր տալիս դրսից հաց  փոխադրելու, պէտք է ստիպուի թոյլ տալու, այլապէս քաղցած ժողովուրդը նրան էլ հանգիստ չի թողնի: …Պէտք է վերջ տրուի նաև բանակցելու տնավարի, кустарный ձևերին. Մենք այսօր պետութիւն ենք և իբրև պետութիւն էլ յարաբերութիւններ պիտի սկսենք ուրիշների հետ» («Զանգ», N 84, 1918):  

Վիճակն այնքան օրհասական էր, որ խնդրի լուծման համար անգամ օգտագործվում էին պետական այրերի՝ թուրք ղեկավար գործիչների հետ ունեցած անձնական կապերը: Այսպես, 1918 օգոստոսի վերջին Խալիլ փաշայի Երևան կատարած այցելության ընթացքում Արամ Մանուկյանը, ներկայացնելով երկրում ստեղծված ծանր վիճակը, փաշային խնդրեց Հայաստանին մի քանի հազար փութ հացամթերք վաճառել 

Խալիլը խոստացավ, բայց այդ խոստումը կատարեց միայն հոկտեմբերին՝ իր երկրորդ այցելության ժամանակ, երբ Թուրքիայի պարտությունն առաջին աշխարհամարտում օրերի հարց էր 

Նրա կարգադրությամբ Ղամարլուի զինվորական պահեստներից Հայաստանին վաճառվեց 12 000 փութ հացահատիկ: Դա այն հացամթերքների մի մասն էր, որ թուրքերը հավաքել էին Արարատյան դաշտավայրի զինագրաված շրջաններից (Է. Զոհրաբյան, «Ազգամիջյան կռիվները Երևանի նահանգում», Երևան, 2000, էջ 118):  

Սովն ու համաճարակները ինչ-որ ձևով հաղթահարել էր պետք: Մամուլում կառավարության դանդաղկոտությունից դժգոհ հոդվածներ էին երևում.   

«Գանգատւում ենք բոլորից ու ամեն ինչից. Ե՛վ Աստծուց, որ Նոյեան տապանը և Դրախտը Հայաստանում տեղավւորեց, և՛ Թիւրքիայից, որ մեզ կոտորեց, և՛ Ռուսաստանից, որ մեզ մենակ թողեց, և՜ Վրաստանից, որ մեր ճանապարհները փակեց, և՜ Ադրբէջանից, որ հայորսութեամբ է զբաղւում, և՜ դաշնակից հրամատարութիւնից, որ այնքան դանդաղ ու մեթոդիկ է գործում, և՜ Պարիզի կոնֆերանսից, ուր հարցերը այնքան երկար են ծամծւումԲոլորի «խայտառակ» թերութիւններն արձանագրելով՝ մենք «խոստովանում ենք» մեր ժողովրդի զարմանալի տոկունութիւնն ու ընդունակութիւնը՝ մեռնել մեռնել լռելեայն, անաղմուկ («Աշխատավոր», N 69, 1919): 

«Բնակչութեանը 90 տոկոսը կսնտնի (սնվում է-խմբ.) բանջարեղէններով, բայց առանց աղի: … Սուրմալուի ողջ բնակչութիւնը կանգնած է այս րոպէիս ահաւոր սովի դէմ («Յառաջ», N 99, 1920):  

«Իսկ հում կամ եփւած բանջարեղէններ ուտել՝ առանց աղի, տեղի պիտի տայ աղիքային հիւանդութիւնների և հետևաբար փորհարութեան, որի առաջք եթէ անմիջապէս չառնւի, պիտի խլէ նա մեզմէ այս անգամին ալ հազարաւոր նոր զոհեր» (նույն տեղում):  

Աղի խնդիրը, ինչպես և ցորենի ու կարտոֆիլի, այնքան սուր էր, որ դրանով դեռևս Առաջին Հանրապետության սկզբնավորման շրջանում զբաղվում էր Ներքին գործերի նախարարությունը 

«Ներքին գործոց մինիստրը յայտնում է, որ աղի վերաբերեալ բանակցութեան մէջ է մտել թուրքերի հետ և հաւանական է, որ մոտ ապագայում հնարաւոր լինի Արաքս կայարանից մի քանի վագոն աղստանալուԻ նկատի ունենալով կարտօֆելի սեզոնի մոտենալը կոմիսսիան առաջարկում է կառավարութեանը մշակել մի օրէնսգիծ կարտոֆելի պետականացման մասին» Կառաւարութեան լրաբեր», N 3, 1918):  

«Եթե 6 ամսւայ  ընթացքում մեր երկիրը արտաքուստ չմտցնենք 3 600 000 փ․ հաց սննդի համար, անխուսափելի կը լինի մի համաճարակ սով, որի նմանը դեռչի տեսել մեր երկիրը, որի սկիզբը արդէն նկատելի է, և որը յօդս կցնդեցնի ամենայն ինչ: Իսկ եթե ցանքսի ժամանակ չբերվի 4 200 000 փ. հացահատիկի սերմացու, նույն տեսակի սով առաջ կգա հետագա տարին, նույն հետևանքով» («Զանգ», N 5, 1919):  

Արտասահմանում օգնություն կազմակերպելու համար 1919-ի ապրիլի 16-ին, կառավարության որոշմամբ, Եվրոպա և Ամերիկա է մեկնում  վարչապետ Հովհաննես Քաջազնունու ղեկավարած պատվիրակությունը:   

Ամերիկյան առաջին օգնությունը Հայաստան է հասնում 1919-ի մայիսին: 

«Եվ այդ զարհուրելի վիճակը շարունակվեց մինչև 1919թ. գարունը, երբ Հայաստան հասավ ամերիկյան ալյուրը: … Կարճ ժամանակամիջոցում ծովով Բաթում և այնտեղից էլ երկաթուղով Հայաստան հասցվեց 1,3 մլն. փութ (569 վագոն) ալյուր և 257 հազ. փութ ցորեն» (Ս. Վրաց յան, «Հայաստանի Հանրապետություն», Բեյրութ, 1958, էջ 242):  

Լիլիթ Ավագյան 

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել media.am-ի տեսակետների հետ:


Մեկնաբանել

Media.am-ի ընթերցողների մեկնաբանությունները հրապարակվում են մոդերացիայից հետո: Կոչ ենք անում մեր ընթերցողներին անանուն մեկնաբանություններ չթողնել: Միշտ հաճելի է իմանալ, թե ում հետ ես խոսում:

Media.am-ը չի հրապարակի զրպարտություն, վիրավորանք, սպառնալիք, ատելություն, կանխակալ վերաբերմունք, անպարկեշտ բառեր եւ արտահայտություններ պարունակող մեկնաբանությունները կամ անընդունելի համարվող այլ բովանդակություն:

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *