Մամուլը՝ 1900-ականներին Հայոց լեզվի կարգավիճակի մասին

Հայոց լեզվին ուղղված վտանգն այսօր տեսանելի չէ՝ հաշվի առնելով Հայաստանի Հանրապետության գոյությունը, մոնոէթնիկությունը, հայոց լեզվի՝ պետական կարգավիճակ ունենալը: Սակայն պատերազմները, այլ աղետներն ուղղակիորեն հարվածում են նաև լեզվին:

Այդպես եղավ արևմտահայերենի դեպքում, որի համար լուրջ ցնցում էր  Ցեղասպանությունը․ լեզվակիրների բնաջնջումը նշանակում էր, որ այդքան մարդ դադարում է խոսել արևմտահայերենով: Ցեղասպանությունից հետո Մերձավոր Արևելք, Եվրոպա, ԱՄՆ գաղթած հայերի ուծացումը նաև մայրենի լեզուն  դարձրեց հիմնականում ընտանեկան միջավայրի լեզու: 

19-րդ դարում, նաև 20-րդի սկզբին, հայոց լեզվի պահպանման խնդիրը շատ սուր էր նաև Արևելահայաստանում. Ռուսական կայսրության մաս կազմող Հայաստանում պաշտոնական գրագրության լեզուն ռուսերենն էր: Անգամ 1918-ին անկախություն հռչակած Առաջին Հանրապետությունում էր պաշտոնական գրագրությունը ռուսերենով. պաշտոնյաների զգալի մասը հայերենին չէր տիրապետում:

Հայոց լեզվի պահպանության, լեզվին պետական կարգավիճակ տալու, պաշտոնյաների՝ լեզվին տիրապետելու հարցերը քննարկվում էին մամուլում: 

«Հայաստանի Խորհրդարանի հոկտ. 26-ի նիստին, չեզոք պատգամավոր պարոն Ս. Մամիկոնեան՝ հակառակ նախագահի օրինական միջամտութեան, թույլ տուաւ իրեն Խորհրդարանի բեմէն արհամարհելու կուլտուրայի գլխաւոր ազդակը՝ հայ լեզուն, յամառորէն պնդելով, որ իր ճառը պիտի արտասանէ ռուսերէն» («Աշխատանք», նոյեմբերի 11(29), 1918): 

«Հայէրենը գրէթէ վտարւած է պետական հաստատութիւններէն կամ այնքան կրցած է մուտք գործել հոն, որքան մուրացկան մը՝ մեծատուններու դռնեն ներս»  («Աշխատանք», N 9 (217), 1919):  

«Մեր պ. պ. մինիստրներն ու նրանց գրասենեակի կառավարիչները և այլն պէտք է ընդունեն, որ նախ այս պետութիւնը Հայաստան է և ապա որ նրա մէջ ապրող հարիւր հազարաւոր՝ ռուսերէն և ոչ մի բառ չհասկացող տաճկահայերն ու հայ գիւղացիներն էլ Հայաստանի ռամկավար հանրապետութեան քաղաքացիներ են։ Ուստի և մենք պահանջում ենք, որ՝ թէկուզ աստիճանաբար, բայց անյապաղ ու հաստատապէս հայերէնը պետականացւի և գլխաւոր գործածական լեզուն դառնայ բոլոր հաստատութիւններում» («Հայաստանի աշխատաւոր», 1919, N 47):

1919-ի նոյեմբերի 28-ի նիստում Խորհրդարանն օրենք է ընդունում՝ Երևանում և Ալեքսանդրապոլում հայոց լեզվի դասընթացներ հիմնելու նպատակով 500 ռուբլի վարկ տրամադրելու մասին: Նպատակը՝ հիմնել Հայաստանի պաշտոնյաների համար հայոց լեզուի դասընթացներ: 

Երևանի քաղաքային խորհրդի փետրվարի 19-ի որոշմամբ՝ պետական գրագրությունը մեկ տարվա ընթացքում պետք է անցնի բացառապես հայերենի: Մամուլում հրապարակվեց քաղաքային վարչության հորդորը՝ բնակիչներին.

«Այսուհետեւ վարչութեան ուղարկւելիք բոլոր գրութիւնները պետք է գրւած լինեն հայերէն լեզւով: Ռուսէրեն կարող են դիմել միայն նրանք, որոնք հայերէն չգիտեն» («Հայաստանի աշխատաւոր», N 51, 1919):

Հայերենին պետական լեզվի կարգավիճակ տալու հարցը միանշանակ չէր ընդունվում: Սոցիալիստ-հեղափոխականների կուսակցությունն այդ քայլը համարում էր ազգայնական ու ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների խախտում.

«Նախկին միապետական Ռուսաստանում ապրող փոքր ազգերը տարիներ շարունակ անդուլ քաղաքական կռիւ են մղել յանուն իրենց ազատագրման, ընդդէմ  ազգային – կուլտուրական ու կրօնական հարստահարութիւնների: …Այսօր, համամարդկային վերածնութեան վառ արշալոյսին  իրեն դեմոկրատական կարգերի պաշտպան համարող երկրում այլամերժ, օտարահալած պետական քաղաքականութիւնն անյանդուրժելի է» («Սոցիալիստ յեղափոխական»,  հունիսի 15, 1919): 

1919-ի դեկտեմբերի 26-ին ընդունվեց «Պետական լեզվի մասին» օրենքը և հայերենը ճանաչվեց Հայաստանի Հանրապետության պետական լեզու. «Հայաստանի Հանրապետութեան պետական լեզուն հայերնն է, որ դառնում է պարտադիր զորքի և բոլոր պետական ու հասարակական հաստատութիւնների մէջ» («Յառաջ», N 77, 1919):

Օրենքի ընդունումը մամուլը դրական գնահատեց, բայց համարեց ուշացած.  «Իրականութէան մէջ այս մէկ և կէս տարւայ ընթացքում արհամարհւել է միանգամայն հայոց լեզուն: Պատահել են դէպքեր, երբ շատ յաճախ, երբ հայերէն լեզւով գրւած խնդրագիրը, դիմումը և նոյն իսկ պաշտօնական գրագրութիւնը չի ընդունւել այս կամ այն հիմնարկութեան կողմից հայերէն լեզւով գրւած լինելու  պատճառով: Եւ այս տարօրինակ ու անհեթեթ հայահալած քաղաքականութիւնը հայկական հանրապետութեան մէջ ուժեղ կերպով նկատւում էր արդարադատութեան եւ զինւորական նախարարութիւնների մէջ» («Աշխատավոր», N 278, 1919):

«Լեզվի մասին» օրենք ընդունելու անհրաժեշտություն  առաջացավ նաև 1993-ին:

Լիլիթ Ավագյան

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել media.am-ի տեսակետների հետ: