Հանրակրթության պետական առարկայական չափորոշիչների և օրինակելի ծրագրերի նախագծի գրականություն բաժնի քննարկումը ստվերեց անգամ եկեղեցու պատմություն առարկայի քաղաքականացված աղմուկն ու քննարկումը: 

Քաղաքական տարրն այս դեպքում էլ կար՝ առանձնակի շեշտադրվեց դասագրքի անվանման մեջ «հայ» բառը հանելը, նախագիծը պիտակավորվեց իբրև «սողացող ապազգայնություն»: ԵՊՀ հայ բանասիրության ֆակուլտետի հայոց լեզվի ամբիոնի վարիչ Յուրի Ավետիսյանը նախագծում տեսավ «հայ դասական գրականության ուրացումի շեշտված միտումներ», նկատվեց հայրենասիրական ու հայապահպանության խորքայնության բացակայություն:  

Լրագրող Վասակ Դարբինյանն էլ առաջարկեց «գրողի ծոցն ուղարկել», ընդգծելով փաստաթղթի լեզվական փնթիությունը: Ապաքաղաքական, գրական բուռն քննարկումների պակաս ևս չկա, և դժգոհությունը ոչ թե չափորոշիչներից է, որոնք քչերն էին կարդացել, այլ ծրագրերում ժամանակակից հեղինակների ցանկից:  

Նախագծով դասագիրք մտնող ժամանակակից գրողներից (Արամ Պաչյան, Գուրգեն Խանջյան, Հրաչ Սարիբեկյան, Գրիգ, Հուսիկ Արա, Խաչիկ Մանուկյան) ամենից շատ քննարկվեց Արմեն Օհանյանի  ներկայությունն իր «Կիկոսի վերադարձը» ժողովածուով, իբրև «գռեհկաբան արձակագիր»: 

Կարծիքները հակադիր էին, մեկի համար նա «նամշահոտ գրողների» կողքին թարմ ներկայություն էր, մյուսը համարում էր այդպիսի գրող չկա, հրապարակախոս է, հոդվածագիր է, մի մասը համարում է կրեատիվ գրող և այլն: 

Աղմուկի մեջ ստվերվեց ամենասպասվածն ու կարևորը, այն, որ վերջապես ժամանակակից հայ գրականությունը կմտնի դպրոցական դասագիրք, ուսուցիչները ևս կկարդան-կիմանան, քանի որ այնպիսի կղերական-կարծրացած երևույթ, ինչպիսին այսօր հայ գրականություն դասավանդողների գերակշիռ մասն է, դժվար է պատկերացնել: 

«Այսպիսի չարակամություն չէի պատկերացնում»

Հանրակրթության պետական առարկայական չափորոշիչների և օրինակելի ծրագրերի նախագծի (գրականություն) փորձագիտական խմբի ղեկավար Թամար Ալեքսանյանը 1974 թվականից եղել է հայերենի ուսուցիչ, դասավանդել է Շիրակացու ճեմարանում, մանկավարժական գիտությունների թեկնածու է: 

Հեռախոսազրույցի ընթացքում անկեղծացավ, որ  չէր սպասում այսպիսի բուռն հակազդեցության և ժամանակակից գրողների մասով՝ այսպիսի չարակամություն: «Ի՞նչ սկզբունքով են ընտրվել հեղինակներ և կոնկրետ գործեր» հարցին պատասխանեց, որ հանձնախմբում գրող ունեն՝ Գրիգը,  և ժամանակակից գրականությունը դեռ լրամշակվում է, հավանաբար  ժամանակակից գրողներին կընդգրկեն ընտրովի ցանկերում: 

Դասգրքերում ռուս գրականությունը ներառված չէր ընդհանրապես, ու շատերը հակառուսկանության միտումներ էին արձանագրել, սակայն Ալեքսանյանի պարզաբանումով, հակառակը՝ ռուս գրականությունը հատուկ կարգով է ներկայացվում, ռուսաց լեզվի չափորոշիչները  մշակողներն էլ կազմում են գրականության ցանկը:

Թամար Ալեքսանյանին հարցեր ունենք իր իսկ մշակած չափորոշիչներից՝ ի՞նչ է նշանակում «հասկանա և վեր հանի տեքստի գլխավոր գաղափարը», և կամ՝ «գրական երկի ասելիք»: 

Մասնագետի տեսակետով, ոչ, սրանք սովետական ձևակերպումներ չեն, ձևի և բովանդակության կապի մասին է խոսքը, աշակերտը չիմանա՞ հեղինակն ինչ է ուզում ասել: 

«Գրականության և մուլտֆիլմի զուգահեռներ» կետը Ալեքսանյանն իր պրակտիկայով է հիմնավորում՝ միջառարկայական հրաշալի կապեր են ստեղծվում, ու վայելք է, երբ երեխան սկսում է համեմատությունների ճանապարհով եզրահանգումներ անել, միաժամանակ գնահատում գրականությունը և մյուս արվեստները, երաժշտությունը: 

Օրինակ է բերում՝ մեր հեքիաթների հիման վրա նկարահանված մուլտֆիլմերի, 12-րդ դասարանում Զորյանի «Խնձորի այգին» գրքի և  ֆիլմի քննարկումները:

Պարզվում է՝ «կանխագուշակի հիմնվելով առկայի վրա» անհասկանալի չափորոշիչը պարզ մի բան է՝ ուսուցիչը գրվածքը կարդում է, ապա ընդհատում ու ասում՝ շարունակեք: 

Ուշադիր կարդանք նախագծի այս հատվածը.

«Սեփական անձի ինքնաճանաչողության, ինչպես նաև աշխարհաճանաչողության համար ծանրակշիռ դեր ունի գրականության ուսումնասիրությունը, որը մարդկանց, սեփական անձը, աշխարհը ճանաչելու, մարդկանց հարաբերությունները վերլուծելու և արժևորելու, հոգատար և կարեկից վերաբերմունք դրսևորելու սեփական անձի, մտերիմների, շրջապատի մարդկանց նկատմամբ, ինչպես նաև գեղեցիկին և կյանքի բանաստեղծությանը հաղորդակից լինելու յուրօրինակ հնարավորություն է»:

Տպավորություն է, որ սովորաբար այսպիսի խառը տեքստի հադիպում ես, երբ ինչ-որ դրամաշնորհային ծրագիր վատ թարգմանությամբ փորձում են տեղայնացնել, ու մինչև վերջ չեն հաջողում: Ուղղակի զարմանալի է, որ մի տեղում հավաքված այսքան գրագետ մարդիկ չեն պատկերացրել, որ «սեփական անձի ինքնաճանաչողությունն» ընդամենը վատ կրկնաբանություն է: 

Ամբողջ տեքստն այս ոճով է շարադրված:

Ուսուցիչները, մասնագետն ու  բախտավոր գրողը

Ուսուցչուհի և բանաստեղծ, թարգմանիչ Ռուզաննա Ոսկանյանը ուրախ է ժամանակակից գրականությունը հանրակրթական ծրագրերի մեջ ներառելու առիթով, քանի որ երեխաներն այլևս զարմանքով չեն արձագանքի «մեր կողքին ապրող գրող» արտահայտությանը։  

Նրա կարծիքով, հայ գրականությունը գերակշռում է. «Մյուս հարցը պատմիչներին ծրագրում չներառելն է։ Երեխաները նույն նյութը պատմությունից էլ են անցնում։ Մեր նպատակը երեխային ձանձրույթով սպանե՞լն է։ Երեխան բացո՞ւմ է Ագաթանգեղոսի, Խորենացու, Բուզանդի պատմությունները, թե՞ դասագրքի նյութն է անգիր սովորում։ Այլ հարց է, որ որոշ փոփոխություններ կարելի է անել՝ Բուզանդի առասպելներին, Խորենացու «Ողբ»-ին անդրադառնալ»:

Ոսկանյանն ասում է, որ 9-րդ դասարանի երեխան չի հասկանում Նարեկացի, և նա երկու ձեռքով կողմ է, որ այն հանվել է տարիքային այդ խմբի ծրագրից.

«Ցանկալի է, որ «Մատյան ողբերգությունը» ներառվի 12-րդ դասարանում: Բարեբախտաբար, հանձնախումբը պատրաստ է կարծիքներ լսելու։ Այս ողջ քաոսի մեջ մի կարևոր ու դրական բան կա․հանրությունն է քննարկում՝ ինչ պետք է դասավանդվի դպրոցում, չնայած, ցավոք, հարցը անձնական վիրավորանքների է հասնում: Կարևոր գործ է արվել երեխայի ստեղծարարությունը քաջալերելու համար, ուսուցչին հստակ, չափելի գործիքներ է տրվել: Այլ հարց է, որ մեր ուսուցիչներն են անպատրաստ»: 

Գրականության երիտասարդ ուսուցիչ Արսեն Վարդանյանը հիշեցրեց,  որ այս մասին շատ է խոսել, խոցելին այստեղ այն է, որ ամենակարևոր նպատակադրումը շատ միակողմանի է ներկայացված, չկա ազգային կրթության տեսլականը, իսկ այդ պահանջը պաթետիզմ չէ: 

Վարդանյանի տեսակետով ծրագիրը հրաշալի է՝ իբրև աշակերտակենտրոն ուսուցում, փորձված մեթոդ է աշակերտներին կյանքի դժվարություններին պատրաստելու առումով: Բայց մեծ թերություն ունի՝ գրականությունը քննվում է բնագիտական առարկաների նման, անտեսված է, խոսք չկա գրականության ազգային բնույթի մասին, նկատի չի առնվում, չի երևում առարկայի սպեցիֆիկան:

Բանաստեղծ, նախարարության ժամանակակից գրականության ավագ մասնագետ Արմեն Սարգսյանը չի մասնակցել հանձնախմբի աշխատանքներին, սակայն ուշադիր կարդացել է չափորոշիչները, կողմ է ժամանակակից գրողների ավելի ընդլայնված ցանկերի. 

«Անկասկած է, որ ժամանակակցին կարդալու սովորույթը պետք է դպրոցում սկսվի, քանի որ մեզանում մեծ է խզումը մշակույթ ստեղծողի և մշակույթ սպառողի միջև: Ի՞նչ գրքեր կամ հեղինակներ ընդգրկվեն, դոգմա չէ, կարևորը մի կետից պիտի սկսվեր»: 

Նա հիշում է, որ 2016-ին հարցախույզ արեցին, և պարզվեց, որ 37%-ի համար ժամանակակից հայ գրողը Սևակն է, 30%-ը ոչ մի հայ գրողի անուն չի նշել, մնացածն էլ՝ իրենց ծանոթ կամ պատահական անուններ են տվել»: 

Մասնագետի կարծիքով, թեև շատ են քննարկվում ցանկերն ու անունները, սակայն հայեցակարգը, նպատակների ձևակերպումներն ավելի խնդրահարույց են, օրինակ՝ ի՞նչպես կարող է գրականությունն օգնել մասնագիտական կողմնորոշման հարցում, կամ՝ ի՞նչ են նշանակում դրական հերոս, բացասական հերոս, գրական հերոսների արարքների դրդապատճառներ և այլ մտքեր: 

Դասագրքում ընդգրկված «բախտավորներից» Գուրգեն Խանջյանն ասաց. 

«Իմ կարծիքով լավ է ժամանակակից գրողների ընդգրկելը, եթե դա չխանգարի բազային գրականությանը, նրա հաշվին չլինի, թող կարդան, իմանան: Չգիտեմ, ընտրված պատմվածքը դպրոցին հարմար է, թե ոչ, չեմ կարող ասել, կողքից եմ լսել, հաճելի զարմացել եմ: Դե, կարևոր է, քանի որ առհասարակ չեն կարդում, քիչ են կարդում, կան, իհարկե, նվիրյալ ընթերցողներ»: 

Նարեկացու մասին՝ հատուկ կարգով 

Քննարկման դրված և դասականներից առավել քան բեռնաթափված ցանկերը բնականորեն բուռն հակազդեցություն առաջացրեցին: 

Զարմանալի է, թե որքան «աշակերտասեր» են ծրագրի հեղինակները, միաժամանակ ինչքան համարձակ ու վայրենի մտքի տեր, եթե վճռել են Նարեկացու «Մատյանը» դպրոցական ծրագրից դուրս թողել ընդհանրապես: 

Բանաստեղծ Կարեն Անտաշյանը գրեց. «Ոչ մի ժամանակակից գրականություն չի կարող գերադասել իրեն մեր միջնադարյան գրականությունից, ինչպես որ ճյուղը չի կարող քամահրած ունենալ բնին ու արմատներին»։ 

Ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանը ֆեյսբուքյան իր էջում ծավալուն անդրադարձավ Նարեկացուն դպրոցում անցնելու բարդ խնդրին. 

«Չեմ ուզում Նարեկացի ներկայացնել այստեղ, բայց աշխարհում մտքի և շարադրանքի այդպիսի գեղեցկություն շատ չկա: Եվ ցանակաված աշակերտ, մի փոքր հաղորդակցվելով այդ գեղեցկությանը, չի կարող չհմայվել: Եվ դա ազդեցություն է ողջ կյանքի վրա: Ողջ աշխարհայացքի, վարքի, մտածողության… Նարեկացուն չգիտեն, չիմանալով չեն կարող մատուցել, մատուցել չկարողանալով՝ Նարեկացի չեն սովորեցնում: Բայց այդ ուսուցիչներն էլ մեղք չունեն. նրանց էլ Նարեկացի չեն սովորեցրել»:

Նախագծի սկզբնամասում գրված էր, որ ռոբոտները շուտով շատ բան են փոխելու: Ընդունեցինք, բայց հազար ռոբոտ լինի, Նարեկացուց, ինչպես Արարատ սարից, բան չի պակասի: 

Նարեկի արարումից տասը դար անց աշխարհը Նարեկացուն դրեց իր պատվանդանին, հռչակելով տիեզերական եկեղեցու 36-րդ  վարդապետը: 

Ժամեր անց ԿԳՄՍ նախարարությունը պարզաբանում տարածեց, որ Ոսկեդարի և միջնադարյան հայ գրականությունը ներառված է ուսումնական ծրագրերում:   

Գայանե Մկրտչյան

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել media.am-ի տեսակետների հետ: