Խորհրդային ազնիվ, սկզբունքային լրագրողն ու գրողը համատարած կեղծիքի պայմաններում երկու ճանապարհ ունեին` կամ դառնալ այլախոհ, հալածվել, բանտարկվել, լավագույն դեպքում վտարվել երկրից, կամ ասել ընդամենը որոշ ճշմարտություններ: Դրա համար ամենահարմար ժանրը ակնարկն էր:

Բառն ինքը հուշում է ենթատեքստ ու թերասացություն, տողատակ ու կսմիթ:

«Ակնարկ» բառը նշանակում է թռուցիկ, հպանցիկ հայացք: Ռուսերեն համարժեքը, որպես գրականության և լրագրության ժանր, очерк-ն է, իսկ դրանից դուրս ակնարկը թարգմանվում է ռուսերեն намек բառով: Հայերեն ակնարկի հոմանիշը նշմարն է:

Ուրեմն գրելով ակնարկ, գրողը մի կողմից ակնարկում էր, «նամյոկ» անում հանրությանը, որ այս կամ այն բնագավառը նշված թերություններն ունի, մյուս կողմից` նշմար անում իշխանություններին` շտկելու անհրաժեշտություն ունեցող խնդիրների մասին:

Հենց այդպես առաջացավ «գրող-հրապարակախոս» արտահայտությունը, որը մինչ օրս տեղի անտեղի կիրառվում է, առանց հաշվի առնելու` հրապարակային որևէ գրավոր կամ բանավոր խոսքով հանդես եկե՞լ է գրողը, թե` ոչ:

Ակնարկը լրագրության ժանր համարենք, թե` գրականության, միևնույն է` երկու դեպքում էլ նրան բնորոշը վավերագրությունն է:

Իսկ վեճը կարելի է լուծել ըստ տեսքտի արժեքայնության: Եթե տեքստում կարևորը բարձրացված պրոբլեմն է, ուրեմն այն տեղեկատվություն և, ուրեմն` լրագրություն է: Իսկ եթե տեքստում այս կամ այն խնդրի մասին գրելու ցանկությունն առաջացրել է գեղարվեստական արժեքավոր խոսք, ուրեմն տվյալ ակնարկը գրականություն է:

Սրա լավագույն օրինակն, իհարկե, Հրանտ Մաթևոսյանի «Ահնիձոր»  ակնարկն է: Այն «Սովետական գրականություն» ամսագրում տպագրվեց 1961 թվականի ապրիլին: Գիտե՞ր երիտասարդ գրողը, որ դրանից հետո իր դեմ հալածանքներ են սկսվելու, գիտե՞ր խմբագիր Վազգեն Մնացականյանը, որ պատժվելու է, գիտեի՞ն ակնարկի մասին «Գրական թերթում» հիացական  տողեր գրող Սուրեն Աղաբաբյանն ու Լևոն Հախվերդյանը, որ տույժեր են ստանալու: Իսկ ակնարկն ու հեղինակին գովաբանած հոդվածը տպագրելու համար հարվածի տակ է հայտնվելու թերթի խմբագիր Մկրտիչ Սարգսյանը:

Բոլորն էլ շատ լավ գիտեին ու կռահում էին: Սակայն նրանք ազնիվ էին այնքան, որ լրացնում էին խորհրդային տեղեկատվության մեծ բացը` ասել ճշմարտությունը:

Երկու ամիս անց ՀԿԿ կենտկոմը հատուկ նիստով անդրադառնում է Մաթևոսյանի ակնարկին ու համարում քաղաքականապես սխալ, ու, բնականաբար, պատիժներ սահմանում բոլոր նրանց, ովքեր առնչություն են ունեցել «Ահնիձորի» հետ:

Այդ օրերից անցել է ավելի քան կես դար, բայց «Ահնիձոր» ակնարկը չի մոռացվում: Չի մոռացվում, որովհետև գրողի բարձրացրած հարցերը` անտառի հատումից մինչև գյուղացու անմխիթար վիճակ, արդիական են, որովհետև, սովետական տերմինով ասած` հրապարակախոսական գրականության լավագույն օրինակներից մեկն է, եթե ոչ` լավագույնը:

Այսօր էլ հոդվածներ են գրվում «Ահնիձոր» ակնարկի մասին, պաշտպանվում են թեկնածուական թեզեր, նկարահանվում փաստագրական տեսաֆիլմեր:

«Գարուն» ամսագրի ծնունդով ակնարկի ժանրն ավելի լայն տարածում գտավ: Ռեկորդների հասնող տպաքանակին սպասող ընթերցողը նախ հանդեսի «Հրապարակագրություն» բաժինն էր բացում, որովհետև այնտեղ Մուշեղ Գալշոյանն ու Վարդգես Պետրոսյանը գրական արժեք ունեցող ակնարկներ էին տպագրում, Մարգո Ղուկասյանը, Լևոն Անանյանն և ուրիշներ` լրագրողական:  

Հենց առաջին համարներից Գալշոյանն իր իսկական` Մանուկյան, ազգանունով ակնարկներ ու էսսեներ էր գրում բազմաթիվ այլ, բայց նաև` այն նույն թեմաներով, որոնք նրա գրականության ատաղձն էին` կորսված հայրենիքի կարոտ, իրենց Էրգիր վերադառնալու պահին սպասող մարդիկ:

Կարո՞ղ էր Մուշեղ Մանուկյան/Գալշոյանը անդրադառնալ այդ թեմաներին, թու՞յլ կտային, եթե չլինեին 1965 թվականի բողոքներն ու զարթոնքը, եթե Ծիեռնակաբերդի հուշահամալիրի կառուցումը չլիներ: Եվ կլինեի՞ն վերջիններս, եթե ՍՍՀՄ- Թուրքիա հարաբերությունները սրված չլինեին: Դժվար է ասել:

Տեղահանվող գյուղերի, բազմաթիվ այլ հարցերի անդրադարձող Վարդգես Պետրոսյանի գրական ժառանգության լավագույն նմուշը` «Հայկական էսքիզները», նույնպես դժվար իր իսկ խմբագրած «Գարունում» տեղ գտներ, եթե Սովետը չվերանայեր վերաբերմունքը հայկական Սփյուռքի նկատմամբ:

Ավելի ուշ «Գարունում» սկսեց տպագրվել նաև Վազգեն Սարգսյանը: («Ինքնակենսագրություն»,  «Քարի մեջ արյուն կա», «Հայի վերջին խելքը», «Էս խելքին ենք, որ այս խելքին ենք», «Ամուր կանգնենք մեր հողին»,  «Ավելի լավ է մի մոմ վառել»):

Ո՛չ «Գարունում», ո՛չ էլ այլ հանդեսում գրողները չէին ասում արգելված բաներ: Չկար այդ ազատությունը: Սակայն կար տրված ազատության սահմանն, որի շրջանակից երբեմն դուրս էին գալիս և հրապարակում իշխանություններին անհաճո նյութեր:  

Իսկ ընթերցողը սպասում էր, որովհետև դրանցով մի տեսակ կատարսիս էր ապրում, մաքրագործվում էր: Ակնարկի «նամյոկ» արված ճշմարտություններն, ասես յուղում էին մարդկանց դժգոհ նյարդաթելերը, և հետաձգում բողոքի պայթյունը:

Պայթյուն, որը եղավ 1988-ին: Սակայն դրանից երեք տարի առաջ սկիզբ  առած գորբաչովյան պերեստրոյկան ու գլասնոստը հսկայական չափով ընդլայնել էին թե՛ գրականության և թե՛ լրագրության ազատության շրջանակները:

Երբ արդեն «Գարունը» հայերեն թարգմանությամբ տպագրել էր Սոլժենիցինի «Գուլագը», երբ Մոսկվայի մետրոյի վագոններում ամեն երրորդ-չորրորդ ուղևորը Ռիբակովի «Արբատի զավակները» գիրքն էր կարդում, Մահարու` նույն թեմաներին անդրադարձող «Ծաղկած փշալարեր» վեպը դեռ արգելված էր:

Այս գողտրիկ վեպում կար մի նախադասություն, որն անհնար էր դարձնում դրա հրատարակումը: Թե ինքն ինչու՞ է աքսորվել՝ հարցին, Սիբիր քշված ղարաբաղցի Բալունց Հեթումը պատասխանում էր. «Ինձ ասել են քի ես ուզալ ըմ Ղարաբաղը պոկեմ Ադրբեջանից ուՀայաստանին կցեմ: Բա սա ասելու բա՞ն ա… Էն քորփեն հինչ ա, նա էլ գիտի, որ Ղարաբաղը է~է~է~, աթադան-բաբադան Հայաստան ա եղել ու Հայաստան էլ կա… Ե՞ս պիտի կտրեմ, կցեմ…»:

Որ Ղարաբաղը աթադան-բաբադան Հայաստան է, ու Հայաստան էլ կմնա, արդեն 1988-ին ասաց ամբողջ հայությունը, և Մահարու գիրքն արդեն կարելի էր հրատարակել:

Ղարաբաղյան շարժման առաջին տարիներին Հայաստանում աննախադեպ ծաղկում ապրեց «բաց նամակի» հուզական ժանրը, որի հիմնական հասցեատերը` Միխայիլ Գորբաչովն ու առհասարակ Մոսկվայի իշխանություններն էին:

Զորի Բալայանին ու Սիլվա Կապուտիկյանին միացան բազմաթիվ այլ մտավորականներ: Նամակի ժանրի կողքին իր բարձրակետին հասավ նաև ակնարկը: Պատմական համառոտ ակնարկ ու աշխարհագրական ընդարձակ ակնարկ, լրագրական ու գրական ակնարկներ, որոնց բոլորի նպատակը մեկն էր` ցույց տալ աշխարհին ու ինքներս մեզ, որ Ղարաբաղը աթադան-բաբադան Հայաստան ա, ու Հայաստան էլ պիտի մնա:

Ժանրը հասավ իր քանակական բարձրակետին, որպեսզի հետո անկում ապրի և աստիճանաբար գրեթե իսպառ վերանա:

Սա ինչ-որ իմաստով օրինաչափ էր, որովհետև թվարկած բոլոր տարիներին թե՛ գրական ակնարկը, թե՛ նույնիսկ լրագրականը հիմնականում մնացին որպես տպագիր մամուլի մենաշնորհ, և հեռուստատեսությունում ու ռադիոյում չունեցան համազոր դրսևորումներ:

Պատճառը պարզ էր` հեռուստատեսությամբ ճշմարտություններ չէր կարելի ակնարկել: Այն դեռևս շատ ավելի մեծ լսարան ուներ և մարդկանց ավելի վստահելի էր թվում:

Աստիճանաբար նվազեց տպագիր մամուլը, դրա հետ մեկտեղ վերացավ նաև արժեքավոր գրական խոսք պարունակող լրագրությունը: Այսօր արդեն միայն մի քանի լրատվամիջոցում, այն էլ միայն երբեմն կարելի է գրողի հրապարակախոսական նյութ գտնել, թեև պահպանված հատուկենտ գրական-գեղարվեստական հանդեսները ավանդույթի ուժով անխտիր ունեն «Հրապարակախոսություն» բաժինը: «Սիվիլնեթ»- ում Մհեր Արշակյանի և «Հրապարակ»-ում Արամ Պաչյանի հոդվածներն ու էսսեները եզակի բացառություններից են:  

Աշխարհի գերարագացած կյանքի ռիթմի և SMS-գրության ու status-գրության  ժամանակներում սա, թերևս նույնպես օրինաչափ է:

 

Հովհաննես Երանյան

 

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել media.am-ի տեսակետների հետ: