Կինոքննադատ Զառա Աբդուլաեւան սուր ու սավառնող միտք ունի:

Նա ուղիղ պատասխաններ չի տալիս, այլ փորձում է դրդել իր ընթերցողին ու զրուցակցին միասին մտորել այն ցավոտ հարցերի շուրջ (քննադատելու ու պաշտպանելու), որոնք ծագում են թե՛ Ռուսաստանի, թե՛ Հայաստանի մեդիայում եւ արվեստում:

Ըստ Զառա Աբդուլաեւայի՝ կարեւորը ինքդ քեզ համար հետաքրքիր լինելն է, այլ ոչ թե հարմարվելը լսարանին, արվեստագետին կամ էլ (Աստված չանի) արվեստին փող տվողներին: Բայց դա ամենաբարդն է: Նրա խոստովանությամբ՝ այսօրվա Ռուսաստանում շատ բարդ վիճակում է հատկապես այն մեդիան, որը փորձում է միտք գեներացնել: Իսկ այն արվեստը, որը միտք է շարժում, հայտնվում է ուղիղ կամ անուղղակի արգելքների տակ:

Ակնհայտ է, որ Ռուսաստանի մեդիայում բավականին կրճատվել են մշակութային, քննադատական վերլուծությունները (մեզ մոտ էլ է այդպես): Ինչու՞ է հենց արվեստը ոչ կարեւոր համարվում:

Հիմա Ռուսաստանում անգամ հոդվածներ տպագրել չի լինում, քանի որ ողջ մեդիա դաշտն է վերահսկվում: Շատ թերթերում սեղմում կամ վերացնում են մշակույթի բաժինները: Իսկ այն ամսագրերն ու կայքերը, որոնք փորձում են լուրջ մշակութային վերլուծություններ անել, կարելի է կամիկաձեներ անվանել: «Կինոարվեստ» ամենամսյա ամսագիրն, օրինակ, կենդանի է միայն այն բանի շնորհիվ, որ գլխավոր խմբագիրն ամեն օր այնպիսի պայքարի միջով է անցնում, որ թվում է՝ դա կյանքի վերջին պայքարն է լինելու:

Պատճառը շատ պարզ է. ռեֆլեքսիվ, քննադատական հայացքը վտանգավոր է իշխանությունների համար:

Ռուսաստանում արվեստի մասին գրող բոլոր հարթակները հազիվ են շնչում, որոշ կայքեր քրաուդֆանդինգով են գոյատեւում, բայց մեծամասնությունը ստիպված է փակվել: Իսկ խոշոր թերթերի մշակութային բաժինները կրճատվում են: Մարդիկ չգիտեն, թե որտեղ կարող են իրենց հոդվածները տպագրել:

Ասենք, գրում ես տեքստ Վենետիկի փառատոնի մասին, բայց պարզվում է, որ պայմանական Ալլա Պուգաչովան հերթական անգամ ամուսանացել կամ ամուսանալուծվել է, եւ հայտնաբերում ես, որ քո տեքստը կրճատել են, իսկ այդ լուրը համարվել է գլխավոր նորություն:

Տարօրինակ տպավորություն է, որ բոլոր մշակութային նախագծերը, որոնք էներգիա ու դիսկուրս են առաջացնում, հայտնվում են փոսում ու հետք չեն թողնում հասարակության վրա: Հայաստանում էլ է այդպես, բայց ավելի ցայտուն է Ռուսաստանում:

Այո, ցավոք, այդպես է: Հիմա Ռուսաստանում կենսունակ է միայն պրոպագանդան: Մի քանի օր առաջ իմացա, թե հաջորդ տարի ո՛ր վավերագրական ֆիլմերի ստեղծման

«Եթե իդեալների պահանջարկ չկա, իդեալները ոչ միայն անպետք, այլեւ ծիծաղելի են դառնում: Իդեալները փտում են՝ դառնալով կա՛մ կոնյունկտուրա, կա՛մ էլ երկիմաստ կցորդ»

համար է փող տալու մշակույթի նախարարությունը: Իմացա ու շշմեցի: Հասկանում եք, նախարարության ցուցակում տեղ են գտել հատուկ ենթագլուխներ, որոնք բացատրում են, թե որն է հայրենասիրական կինոն: Դեռ անցյալ տարի ոչ ոք պատկերացնել անգամ չէր կարող, որ նման հիմար իրավիճակում կհայտնվենք:

Չի՞ կարելի արդյոք քննադատական տեքստերով քանդել այն միֆը, որ կինոն կարող է վատը լինել, բայց արժեք ներկայացնել, քանի որ հայրենասիրական է:

Այնքան շատ է դատարկախոսությունը, որ կարծես կարեւոր բաները կորչում են:

Մի հետաքրքիր դիտարկում արեցի «Հերոս-պիոներներ» վավերագրական ֆիլմը դիտելուց հետո: Ֆիլմը քչերին է դուր եկել Ռուսաստանում, որովհետեւ մեծամասնությանը թվում է, որ հիմքում նոստալգիան է, բայց իրականում այն բոլորովին այլ բանի մասին է: Գաղափարի:

35-40 տարեկան սերնդի, որը հաջողակ է, բայց միեւնույն ժամանակ անորսալի դատարկության զգացումով է ապրում: Որպես ֆոն՝ ցուցադրվում է, թե ինչպես են այդ մարդիկ մանուկ հասակում պիոներներ եղել ու երազել սխրանքների մասին:

Շատերը ասում էին, որ դա սուտ է, բայց այդ ֆիլմը ոչ միայն սովետական, այլեւ ընդհանրապես իդեալների մասին է: Իրականում ավելի սարսափելի բան չկա, քան ապուշ հայրենասիրական ֆիլմեր նկարահանելը: Հետաքրքիրը հենց այս մոտեցումն էր, որը հետեւում էր անձնական իդեալների գոյությանն ու փշրմանը: Այո, սա ոչ թե վավերագրական, այլ, ավելի շուտ, միֆականացված ֆիլմ է: Բայց եթե ֆիլմը դիտողը գոնե կարդացել է Տուրգենեւի «Մումու»-ն, ապա կզգա ֆիլմի տողատակը:

Հասկանում եք, եթե իդեալների պահանջարկ չկա, իդեալները ոչ միայն անպետք, այլեւ ծիծաղելի են դառնում: Իդեալները փտում են՝ դառնալով կա՛մ կոնյուկտուրա, կա՛մ էլ երկիմաստ կցորդ:

Տեղեկատվության մատչելիությունը, ինտերնետի ազատությունը որքանո՞վ են կարողանում մեղմել ռուսական հուժկու քարոզչությունը:

Իհարկե, ինտերնետն ազատ տարածք է, որի մեջ ուզածդ բանը կարող ես նետել, թափել ու լցնել, բայց այդ ազատությունը պատրանք է, քանի որ դա ուղղորդվող ազատություն է: Ինտերնետն այն աստիճանի բազմաձայն հեղեղ է, որ կողմնորոշվելու ու կարեւորը ընտրելու համար առանց ուղղորդող չես կարող (անգամ քո կամքից անկախ): Դա նույն աղբամանն է…

Եվ կարծում եմ՝ ինտերնետը չարդարացրեց այն սպասելիքները, որոնք բոլորս ունեինք: Այդպես չէ՞:

Մեզ թվում է, որ ինտերնետն այն երկաթգիծն է, այն թունելը, մի խոսքով՝ այն վայրը, որտեղ հայտնվող արտանետումները ոչ թե կաղտոտեն, այլ ընդհակառակը, կնպաստեն օդի մաքրմանը: Բայց դա տեղի չունեցավ:

Իհարկե, Աստված չանի՝ Ռուսաստանում ինտերնետն արգելափակվի, ինչպես, ասենք, Չինաստանում: Արդեն իսկ տարբեր փառատոններում լինելով՝ հիանալի կրթված ու տաղանդավոր երիտասարդներից նույն հարցն եմ լսում՝ իսկ ինտերնետը ձեզ մոտ դեռ չե՞ն փակել: Պատկերացնու՞մ եք, իրենք դա չեն բացառում: Եվ այդ հարցից հետո ինձ տհաս հրեշ եմ զգում, քանի որ եթե նույնիսկ ոչ մի վատ բան չես արել, միեւնույն է, պատասխանատու ես:

Պատասխանատու ես, որովհետեւ այս տարածքի մասն ես ու եթե ուղեղումդ գոնե մեկ ծալք ունես, իսկ սրտիդ մկանն էլ դեռ աշխատում է, չես կարող պատասխանատվություն չզգալ այն խայտառակությունների համար, որոնք տեղի են ունենում քո երկրում: Ինձ այդպես է թվում: Բայց, երեւի, ոչ բոլորն են այդպես մտածում:

Մեզ համար թարմ աղբյուր է մեր սփյուռքը, որը բազմազան է, բազմալեզու ու մուլտիմշակութային:

«Սարսափելին այն է, որ Ռուսաստանի իշխանությունները, ճնշելով ու գրաքննելով ֆիլմերն ու գրքերը, զրկում են մեզ վերլուծելու իրավունքից: Իրենք արվեստագետներին ճնշում են, իսկ մենք այլասերում ենք»

Տպավորություն է, թե սփյուռքի ու Հայաստանի երկխոսությունը այնքան էլ հեշտ չի ընթանում, ուզենք թե չուզենք՝ մշակութային կլիշեներ կան:

Հիանալի է, եթե ստացվում է սփյուռքի ներուժն ուղղել դեպի Հայաստանի համար պետքական նախագծեր:

Թող տարօրինակ չթվա, բայց լավ կլիներ, եթե հայկական սփյուռք ունեցող երկրներում դուք պահեք սեփական գործակալներ, որոնք ինտելեկտուալ մակարդակի վրա կարող են երկխոսություն ծավալել ու ներգրավել մարդկանց: Իհարկե, առանց փողի դժվար է, բայց հավատացնում եմ ձեզ՝ փողը թեեւ լավ բան է, բայց ոչ որոշիչ: Ոչ կոմերցիոն նախագծերը շատ ավելի արդյունավետ կարող են լինել:

Ռուսաստանում հիմա դա անելն անհնարին է: Վերջերս Սոչիի «Կինոտավր» փառատոնում քննարկվում էր, թե ինչպես պետք է կինոյում մեկնաբանվեն դասականները: Բոլորը քարկոծում էին թարմ ու ոչ ստանդարտ մեկնաբանողներին: Նստած լսում էի, ու թվում էր, որ հայտնվել եմ 1937 թվականում: Ասացի՝ իհարկե, բոլորս էլ հասկանում ենք, որ մշակույթի նախարարն ու մնացած բոլոր ընկերները հավերժ չեն, բայց սարսափելին այն է, որ իրենք, ճնշելով ու գրաքննելով ներկայացումները, ֆիլմերն ու գրքերը, զրկում են մեզ վերլուծելու իրավունքից: Եվ ստացվում է, որ մենք՝ քննադատներս, սկսում ենք պաշտպանել ճնշման ենթարկված արվեստագետներին, մինչդեռ մեծ հաճույքով նաեւ կքննադատեինք նրանց: Բայց չենք կարող, քանի որ մեզ դնում ենք բոլորովին այլ մակարդակի վրա:

Ստիպու՞մ են պաշտպանել:

Այո, իրենք արվեստագետներին ճնշում են, իսկ մենք այլասերում ենք: Հիմա այսպիսի տարօրինակ ու անբնական վիճակում ենք. պաշտպանում ենք մարդուն միայն այն բանի համար, որ նա առաջադեմ է ու ստորություններ չի անում:

Նորմալ իրավիճակում հաստատ այլ կերպ կվերլուծեինք ու կդասակարգեինք նրանց ստեղծագործությունները: Բայց իշխանությունները զրկում են մեզ քննադատական դիրքորոշումից, եւ այդ պատճառով էլ ամեն ինչ ավելի բարդ է, քան թվում է առաջին հայացքից: Կարծես շատ հեշտ է՝ պաշտպանի՛ր: Բայց … չես ուզում:

Վերջերս ճնշումների ենթարկվող թատերական ռեժիսորի ներկայացում դիտեցի: Բնազդաբար ենթադրում էի, որ հնարավոր է՝ թույլ գործ լինի, բայց արդյունքն ուղղակի սարսափելի էր: Եվ ի՞նչ եք կարծում. ոչ մի քննադատական բառ չասվեց, քանի որ անխտիր բոլորը կարծում էին, որ քարկոծվող ռեժիսորին քննադատելը հարիր, այսպես ասած՝ մարդկային չէ:

Այսինքն՝ չափանիշները շեղվու՞մ են:

Բայց հենց այնպես չեն շեղվում (ասենք, կլիմայական փոփոխություններից ելնելով), այլ շեղվում են որոշակի միտումների համաձայն: Այդ շեղումներն իրենց էությամբ պատասխաններ են, որոնք ծնվում են, լայն իմաստով, ժամանակի հոտից ու ձայնից: Այսինքն՝ քաղաքական ու սոցիալական հարցերից:

Ընտրություն միշտ կա՞, թե՞ երբեմն պատին ես դեմ առնում:

Ընտրություն միշտ կա: Բայց դա ամենաբարդն է: Ինչպես ասում էր իմ սիրելի Լեւ Նիկոլաեւիչը, արա, ինչ պետք է անես, եւ թող լինի այն, ինչ լինելու է: Կոպիտ ասած (կամ ավելի ճիշտ՝ սրելով) բոլոր առողջ մարդիկ պիտի Տոլստոյ կարդան: Եվ ընդհանրապես կարդան:

Թեեւ, իհարկե, հիմա կարծես մարդիկ կարդում են միայն այն տեքստերը, որոնք հայտնվում են Ֆեյսբուքում: Դա սարսափելի է, քանի որ ինֆորմացիան Ֆեյսբուքում շատ արագ է փոխվում՝ ամեն վայրկյան թարմացվելով ու կարճ-կարճ ֆրագմենտներով հայտնվելով աչքիդ առջեւ: Եվ մեզ մտածելու ժամանակ չի մնում, ինֆորմացիայի նորանոր ալիքներն իրենց հետ մաքրում-տանում են մի քիչ առաջ գրվածն ու քննարկածը:

Հարցազրույցը՝ Նունե Հախվերդյանի