2023-ի աշնան 24-րդ օրը Արցախը դատարկվեց։ Այդ օրն ու դրան նախորդած բազմաթիվ օրերում տեղի ունեցածը՝ «բջիջներով ապրած կյանքը», Լուսինե Հովհաննիսյանը դարձրել է գիրք, որ եղածը մնա, չկորի։ «Ոնց որ ֆորմալինի մեջ դրած լինեմ»,– ասում է հեղինակը «Աշնան քսանչորսերորդ օրը» գրքի մասին, որի առանցքային կերպարները կանայք են։
Կարդացողներից շատերն ասում են՝ «Աշնան քսանչորսերորդ օրը» լացելու գիրք է․ ով կարդացել է, լացել է։ Մտածո՞ւմ էիր, որ լացելու գիրք ես գրում։
Չեմ մտածել, բայց ինքս գիրքը լացելով եմ գրել։ Չի եղել պահ, որ ինձ հավաքեմ։ Գիրքն ինձ համար թերապիա է։ Ես դրա կարիքը շատ ունեի։ Բաց նյարդ է, առանց լացի հնարավոր չէր։
Բայց այդ լացի մեջ նաև ծիծաղ կա․ արցունքներից դիպուկ ու պատկերավոր հումոր ո՞նց ես դուրս բերել։
Հորիցս է գալիս։ Մի հատ արի էս կողմից նայիր քեզ ու իրավիճակին, մի հատ ծիծաղենք մեզ վրա․ մենք էդպես ապրել ենք։ Եթե մարդու մահ չէ, ամեն ինչի վրա կարելի է ծիծաղել։ Բայց այս դեպքում արդեն հումոր չէ, սա ուղղակի խնդալու ցինիզմ է․ չգիտեմ՝ ինչ ասեմ։
Սեպտեմբերին գիրքը ներկայացվեց Bookfest 2025–ում. մտածո՞ւմ էիր, որ ամենաշատ վաճառվածներից կլինի։
Ես էդպիսի բաներից էնքան հեռու եմ, կոմերցիայից, եկամտից, ճանաչում ձեռք բերելուց։ Առաջ էլ էդ գործում չկայի, հիմա՝ հատկապես։
Գովազդ էլ նախապես չի եղել։
Բացարձակ չի եղել, ու ես շատ գոհ եմ դրանից, որովհետև կան բաներ, որոնք գովազդելն անբարոյական է։ Գրող լինի, գրականագետ թե գրականությունից հեռու մեկը՝ ֆալշը զգացվում է։ Երբ դա չկա, գնահատվոմ է։ Բջիջներով ապրած կյանք է, ու դրա մասին գրված անկեղծ գիրք։ Էն աստիճան անկեղծ, որ գրախանութում կամ մեկի ձեռքին գիրքը տեսնելիս ամաչում եմ, աչքերս փախցնում եմ։
Բայց հիմա դու գրող ես՝ արդեն երեք գիրք գրած։
Էդ գրող բառից, որ վերջերս ինձ կպել է, ցնցվում եմ։ Ուրիշ մարդիկ են գրողները, իսկ եթե ավելի կոնկրետ՝ գրողը հորինողն է նաև։ Բնականաբար, իրական հիմքի վրա, զգացումի վրա, բայց, ամեն դեպքում, հորինողն է։ Էստեղ չկա հնարված ոչինչ։ Առաջին երկու կերպարները՝ տարիքով կանայք, իմ մայրական կողմն է՝ իմ մոր տատը, մայրը։ Հետո մայրս է։ Մաքուր փաստեր են, ու, դժբախտաբար, չկա ոչինչ հորինված․ ճակատագրերը շատ ծանր են եղել։ Ու ապշելու բան է՝ ես երբեք չեմ տեսել վհատված ո՛չ իմ տատին, ո՛չ մորս։ Իրենք ինձ անհասկանալի մարդիկ են։ Սա փաստագրական նյութ է, որը մատուցվել է գեղարվեստորեն, բայց հորինված չէ։
Գրքում այնքան շատ են մանրամասն նկարագրությունները․ այդ մանրամասները օգնո՞ւմ են կարոտին, հիշողությունը երկարաձգելուն, վերապրելուն։
Ես սիրում եմ մանրամասները նկարագրել։ Երևանի մասին գրքում էլ էր այդպես, որովհետև շատ ափսոս է, որ կյանքի մանրամասները, որպես աննշան իրադարձություն, գնան-կորեն։ Մենք սովոր ենք նկարագրել ու կարևորել մեծ իրադարձությունները, բայց ինչ–որ տարիքից հասկանում ես, որ ամենամեծ իրադարձությունը մարդն է, մարդու կյանքում կատարված ուժեղ կամ աննշան պահերը, իրերը, դրանց պատմությունը։ Շատ ափսոսում եմ, որ դրանք, սովորաբար, ոչ մի տեղ չեն մնում, չեն փաստագրվում։
BookFest-ի շրջանակում հանդիպմանը ասում էիր՝ ինչ կար ներսումս, գրելուց դուրս է եկել ու դարձել տեքստ։ Ղարաբաղի թեմայով գրելու բան էլ չկա՞։
Էս գրքով երևի ամփոփվեց։ Առաջինը՝ «Տարին ունի շատ եղանակ», գիրք գրելու առաջին փորձս էր։ Տպվեց տասնինը թվին, պատերազմ չկար։ Շատ կարոտում էի այն Ղարաբաղը, որն ինձ համար արդեն կորել էր։ Իմ տատն ու պապը չկային, մեր տանը մարդ չկար, չկար էն ամենը, ինչ պայմանավորված էր էդ հասարակարգով, չկար իմ տեսած- ապրած կոլորիտը։ Ես Ղարաբաղը տեսել եմ սովետական շրջանում։ Դա բոլորովին ուրիշ բան էր։ Կարոտը տանջում էր։ Մտածում էի՝ եթե գրեմ, կանցնի։ Ես արթնանում էի էդ կարոտից․ պատկերացնում էի մեր տունը՝ փակ դուռը, սենյակի մահճակալները, ծածկոցը․․․ Հետո հասկացա, որ եթե հուշակոթողի պես մի բան ես սարքում՝ տեքստի ձևով, հանգստացնում է։ Դա միստիկ բան չէ․ ոնց որ քո սիրո ու հարգանքի տուրքն ես տալիս։ Շատ կարևոր է, որ ապրումներդ բերում ես մի տեղ, ամփոփում։ Էդպես իրենք միշտ կան։
Երկրորդ գիրքը՝ «Երևա, երևա, Երևան»-ը սկսել եմ գրել մինչև պատերազմը՝ իմ Երևանի, բակի, համալսարանի, դպրոցի, փողոցի մասին է։ Երևի էլի գրելու բան կունենայի, եթե պատերազմը չսկսվեր։ Վերջում պատերազմի մասին մի քանի էջ կա։
Երրորդ գիրքն ուրիշ է․ պատահում է՝ մարդը մի բան պահում-պահում է, հետո չի դիմանում, ասում է ու հանգստանում։ Դա չի նշանակում, թե ազատվել եմ ապրումներից։ Ոնց որ տրոփող երակը, զարկերակը, էդ պատմությունն էլ վերցնում-դնում ես մի նյութի մեջ, որ ինքն էդտեղ շարունակի տրոփել։ Գիրքը հենց ապրումներս են՝ ֆորմալինի մեջ դրված։
Վերգինե, Վերգինե, Հակինթ, Մարթա, Մայա․ «սարսափելի» ուժեղ կանայք
Ինչի՞ց են այս կանայք այդքան ուժեղ։
Ես նրանցից միայն երկուսին եմ տեսել։ Մորս տատին չեմ տեսել։ Նրա մասին ինձ պատմել են իմ տատիկը՝ մորս մայրը, և մայրս։ Ասում են՝ ամեն բան կառավարում էր։ Իմ տատիկը՝ Հակինթը, տեսել է ահավոր բաներ․ ամուսնուն գնդակահարել են, մի երեխան զոհվել է երկրաշարժից, մյուսին՝ մորս, մենակ է մեծացրել։ Ինքը մաթեմատիկայի ուսուցչուհի է եղել, ստիպված դերձակությամբ է զբաղվել, որ երեխային պահի։ Ամենածանրն իր ճակատագիրն է։
Իսկ Մարթան ո՞վ է։
Մայրս։ Նա ինձ միշտ ապշեցրել է։ Մեր տանը ոչ մեկս մամայի նման չենք։ Աստծու պատկերացմամբ, երևի, բոլոր մարդիկ պետք է էդպես լինեն՝ ես քեզ ստեղծել եմ՝ սիրուն ես, խելացի ես, ապրիր, պիտի ապրես։ Ես չեմ հիշում, որ մայրս ասի՝ տխուր եմ, հուսահատ եմ։ Նա ամաչում է այդ բառերից։
Գիրքը կարդացե՞լ է։
Այո։ Մայրս ռուսական կրթություն ունի, որովհետև Բաքվում է ինստիտուտն ավարտել։ Նորմալ խոսում է հայերեն, բայց դժվարությամբ կարդում է։ Ապշած էր, որովհետև երեխա ժամանակ ինչ պատմել է, ամեն ինչ մանրամասն հիշել եմ։ Կարդաց ու ասաց՝ այո, այդպես էր։
«Ես դու չեմ, ես Հակինթը չեմ, ես Վերգինեն չեմ, ես իմ հորական տատը չեմ, որ երգելով դարդերը ցրում ա, ես ես եմ, ես սենց եմ»։ Սրանք Մայայի խոսքերն են․ Մայան ո՞վ է, ու ինչի՞ց է, որ իրենից վերև եղածներին նման չէ։
Մայան Մարթայի աղջիկն է։ Նրա կերպարը իմ սերնդի երեք կանանց կերպար է՝ ես ու ևս երկուսը։ Հավաքական կերպար է, որտեղ հորինված ոչինչ չկա։
Ինչպե՞ս կբնորոշես։
Չեմ կարող, դա իմ ամբողջ կյանքի հարցն է։
Թվաց՝ Մայայի կերպարում ես էլ կամ։
Դա արդեն մեր ժամանակն է՝ 80-ականների վերջ՝ երկրաշարժ, շարժում, պատերազմ․ մեր սերդից շատերը կլինեն։
Մայայի Հակոբը
Առաջին պատերազմից վերադարձած Հակոբը «խնդրում էր իրեն հանգիստ թողնեն, հետո պահանջում էր հանգիստ թողնեն, հետո գոռում էր, որ հանգիստ թողնեն»։ 44-օրյայից Հակոբը վերադարձավ «համարյա սպիտակ մազերով և առանց ընկճախտի․ վայրենի վրեժ կար մեջը»։ 2023-ի երկօրյա պատերազմից Հակոբը չվերադարձավ, դարձավ անհետ կորած։ Հնարավոր չէ՞ր՝ գրքի ավարտն այդքան ծանր չլիներ։
Իրականությունն ավելի տխուր է․ Հակոբը զոհվում է։ Գրքում Հակոբը անհետ կորում է, ու հույս է մնում՝ կախման կետեր։ Ես ուզում էի, որ գիրքը զոհվելու լուրը չտա։
Շրջափակված Արցախից Հակոբը Մայային գրում է՝ ապրի, անընդհատ ապրի։ Մեկ այլ հատվածում Հակոբի պապիկն է նույն միտքն ասում․ «Կյանքը մեկ տարօրինակ երկար ա, մեկ՝ տարօրինակ կարճ․ նայեք՝ հասցնեք»։ Ապրել կարողանալը կարևոր է միշտ։ Մտածում եմ՝ գուցե Նիկոլ Փաշինյանն ու իշխանությունն էլ նույնն են ուզում անել՝ համերգներ են կազմակերպում, անդադար խոսում են խաղաղությունից ու կրկնում, որ երկիրը երջանիկ է․ փորձում են մեզ ապրեցնել։
Էդ նախադասությունն ասելու իրավունք ունի Հակոբի պապը, որը մեծացրել է որբ երեխայի, տեսել նրա զոհվելը, պատերազմ ապրել ու սպասել, որ թոռը գա։ Նիկոլն ի՞նչ իրավունք ունի ասելու՝ ապրի, ի՞նչ է արել, որ ապրենք։ Որպեսզի կարողանաս ասել՝ ապրիր, պիտի մեղք չունենաս վատ լինելու մեջ։ Բայց եթե նոյեմբերի 9-ից հետո նա մնացել է երկրի ղեկին, երևի ունի իրավունք։
Պատերազմի մասին
Առաջին պատերազմը ծանր եմ տարել․ անպատրաստ էի․ կորուստներ, զարթոնք, ոգևորություն։ Հաղթանակով ավարտվեց, բայց մեկ է, պատերազմ էր։ Մարդու կորուստը ողբերգություն է։
Իսկ այս մեկին պատրա՞ստ էիր։
Այս պատերազմը ուրիշ էր․ ոնց որ տոռնադո լիներ, որ գալիս է լողափին պառկած մարդկանց վրա։ Առանց պատերազմ ապրած տասնամյակները երևի ապուշացրել էին մեզ, մտածում էինք՝ էլի էդպես է լինելու։
Ես, որպես արմատներով ղարաբաղցի, ամաչում եմ, որ էսքան զոհ եղավ երկրի համար։ Ես Ղարաբաղը չեմ դիտարկում ինձնից անկախ․ եթե իմ տան համար զոհվեին, կամաչեի, կասեի՝ էլ մի՛ արեք, չեմ ուզում ուրիշների տղաները զոհվեն իմ հարազատի համար։
«Կյանքին «այո» ասելու այս ընթացքում կյանքին բնորոշ ամեն ինչ լինում էր՝ արտարգանդային բեղմնավորում, գինու փառատոն, ֆեստիվառ, մանուկների պաշտպանության օր, երեխաների պաշտպանության օր․․․Եվ ինչքան շատ էին ստիպում կյանքին ասել «այո», այնքան «այո-ն» «եսիմ» էր դառնում»։ Այս «եսիմը» բացատրություն ունի՞։
Մենք հիմա եսիմ ենք։ Եսիմ բառը ո՞նց կթարգմանես որևէ լեզվով, թերևս, միայն ռուսերեն, այն էլ՝ հայհոյախառն։ Այդ եսիմը հրաշալիորեն նկարագրում է մեր այսօրը։
44-օրյայից հետո Մայայի/մեր/ խնդրանքների շարքերում «երկիրը եկավ առաջին պլան»․ ինչո՞ւ։
Դա սուր փուլ էր։ Տեսնում էինք, որ կորում է երկիրը, ու երևի դրանից էր, որ բերում էինք առաջին պլան։ Պատերազմից հետո մի պահ եղավ՝ չէի հասկանում․ ո՞նց կլինի, ո՞նց կապրեմ՝ առանց ՀՀ քաղաքացի կոչվելու, առանց ՀՀ-ի անձնագրի։ Շատ ուժեղ վախ ունեցա։
Հիմա չկա՞ էդ վախը։
Հիմա էդ զգացողությունը բթանում է։ 90-ականներին, երբ հոսանքն անջատվում էր, Մաշտոցի պողոտայով առաջին համարի տրոլեյբուսը ձողերն իջեցնում էր ու առանց ձողեր, առանց հոսանք՝ մինչև շուկա իջնում էր։ Մենք մի քիչ դրան ենք նման։ Փոքր ուղեղի ցնցում ունենք հիմա, սրտխառնոց, գիտակցության մթագնում։
Տիեզերքից արվող նկարահանումներով էլի նայո՞ւմ ես ձեր գյուղի տանը։
Չէ, էլ չեմ նայում։
Պատկերացնո՞ւմ ես, որ էլի կգնաս պապիդ տուն։
Ես անընդհատ էն զգացումն ունեմ, որ մենք հիմա պահը կորցնում ենք․ քանի դեռ չի սառել, տաք է, մի բան պետք է անել։
Ի՞նչը չի սառել։
Հնարավորությունը։ Տրամաբանորեն՝ ոչինչ չենք կարող անել, բայց եթե մի ամբողջ ժողովուրդ ունենար էդ նույն ընկալումը․․․ Չեմ կարող բացատրել՝ որ գիտությանն ապավինելով եմ ասում՝ քվանտային ֆիզիկային, Աստծուն կամ չգիտեմ՝ ում, բայց եթե խմորումը կա, ուրեմն, ինչ–որ մի բան դեռ կատարվում է։ Դրան մարդիկ ասում են՝ հրաշք։ Եթե դեռ չենք սառել, ուրեմն, մեզ՝ մոլորակի բնակիչներիս համար անտրամաբանական մի բան կատարվում է։ Ես չեմ սառել։ Չսառենք մինչև վերջ, որ էդ անտրամաբանական բանը կատարվի։ Ես կուզեի հիմա էստեղ նստած լիներ մի աստվածաբան, քվանտային ֆիզիկայի մի մասնագետ, ու բացատրեին իմ էս ասածը։ Մարդ, որ մի բան շատ ուզում է, անհավանականն էլ է դառնում իրական։
Բայց մենք հիմա չենք ուզում, ու իշխանությունը ձևակերպել է այդ չուզելը։
Ես, որ մի քանի պատերազմ, հասարակարգերի փոփոխություն ու ազգային զարթոնք եմ տեսել, հավատում եմ, չէ, չեմ հավատում, գիտեմ, որ ես պիտի մտնեմ իմ պապի տուն։ Չգիտեմ՝ ոնց, բայց գիտեմ, որ մտնելու եմ։ Ինչ–որ անտրամաբանական, անսպասելի իրադարձություններ կարող են լինել՝ մեր բանականությունից դուրս, ինչ–որ մի պահի ինչ–որ մի բան կարող է փոխվել։
