2020-ի պատերազմից հետո Հայաստանում հանրային շենքերի և շինությունների վրա հաճախ կարելի է հանդիպել զոհված զինվորների պատկերներ։

Հանրային վայրերի համար սա մի նոր մշակույթ է, որը սկսեց արտահայտվել 2016 թ- ապրիլյան պատերազմից հետո։ Նախկինում կառուցվող հերոսական հուշահամալիրները, հանրակրթական կամ պետական այլ տարածքներում կախվող հուշատախտակները, շենքերի մուտքերին ամրացված հարթաքանդակները, թվում են այլեւս ոչ արդիական միջոց` հերոսների պատմությունը ներկայացնելու համար։ 

Արդյո°ք այս պատկերները կորուստը որոշակիացնելու և այն հայտագրելու ձև են, որը հիմնականում ազգային-սիրողական և street art ժանրերի համադրությամբ են արտահայտվում։ Վերջին շրջանում, ամենուր հանդիպելով, քաղաքային այս նոր պատկերագրական «խոսքին», թվում էր, որ դրանք ոչ թե պատկերներ այլ տեքստեր են, որոնց մասին մարդիկ խոսում են այլ կերպ, այլ պատկերի միջոցով։ 

Աղասի Թադևոսանը, որը պատերազմից հետո հետազոտություններն էր կատարել մարդաբանության ոլորտում իր դիտարկումներն ու հետեւություններն է մեջբերում մեր զրույցի ընթացքում։

Սարերը

2020-ի պատերազմից հետո, շենքերին արվող պատկերները, մի իրողություն է, որի մասին գիտականորեն խոսելու համար հետազոտություններ են պետք, սակայն կարող ենք որոշ հետեւություններ ու ենթադրություններ անել այսօր։ 

Պատերազմից հետո, պատերազմի մարդաբանական հետազոտություններիս նպատակը բանավոր պատմությունների միջոցով ներկայացնել պատերազմի մասնակիցների հայացքը, տեսանկյունները պատերազմի մասին։ Սա կարևոր է, քանի որ պատերազմը պատմվում է հիմնականում քաղաքական կամ մտավորական էլիտաների միջոցով, ովքեր հիմնականում անձամբ իրենք չեն եղել պատերազմի դաշտում և մի տեսակ անտեսված է նրանց ձայնը, ովքեր պատերազմը տեսել են ներսից ու ամենամոտն են զգացել այն՝ ընդհուպ մինչև վիրավորվելն ու մահվան զգացողություն ապրելը։ Իմ հարցազրույցների արդյունքները, որոնք արվել են պատերազմի մասնակիցների, ինչպես և դրան չմասնակցած անձանց հետ, որոշ հնարավորություն կարող են տալ ենթադրություններ անել այս համատեքստում։ 

Քանի որ կորստի մարդաբանության տեսանկյունից էր պետք մոտենալ իմ ուսումնասիրության խնդրին, քաղաքացիական բնակչությանը` նրանց, ովքեր չեն մասնակցել պատերազմին, հարցնում էի, թե ինչն են համարում ամենամեծ կորուստը այս պատերազմում։ Նախկին պատերազմից հետո այդքան ակտիվ չէր հառնում այս հարցը։ 

Առաջին Արցախյան պատերազմի ժամանակ մենք ձեռքբերում ունեինք։ Իհարկե ունեինք զոհեր, բայց արտահայտված մեղքի զգացում չունեինք։ Հերոսների զոհողությունը ասես արդարացված էր հողի ձեռքբերումով։ Ու ինչքան էլ հակասական է, բայց հիմա մարդկանց մեծ մասն ամենամեծ կորուստը հողը չի համարում։ 

Ինչպես մի կին, ով ասաց, որ իր համար ամենամեծ կորուստը մեր սարերի» կորուստն է։ Արցախցի կին էր` Կարմիր շուկայից։ Տեղահանված էր։ Մարդ էր, որ կորցրել էր իր կենսական տարածքը։ Ես կարծեցի սարեր ասելով նկատի ունի իր տունը, տեղանքը։ Քանի որ մենք մեր երկիրը ներկայացնում և նույնականացնում ենք սարի հետ. «սարերի երկիր, լեռնաստան…» արտահայտություններով հաճախ նկարագրում ենք այն։ Լանդշաֆտի սիմվոլիզմի մեր ազգային ընկալման մեջ, սարը թիկունքն է, մեր մեջքին կանգնած ապահովության երաշխիքը։ Դարերով մեր տները կառուցել ենք սարի լանջին, որպեսզի ապահով թիկունք ունենանք։

Բայց կինը սարեր ասելով նկատի ուներ 18-20 տարեկան տղաներին` երիտասարդներին նույնացնելով սարի հետ։ 

Կոլեկտիվ տրավմա

Լինելով փոքր երկիր և հանրույթ` մենք կապված ենք իրար ազգակցական, ընկերական կապերով։ Մեծամասնությունն ինչ-որ կերպ կապակցված է կորուստ կրած ընտանիքի կամ անհատի հետ։ Կորստի հանրայնացումը, կոլեկտիվ տրավման հաղթահարելու փորձ է։

Ընդհանրապես, պատերազմը բռնարարքային այն եզակի ֆենոմեններից է, որ լեգիտիմացնում է կոլեկտիվ սպանությունը մի խմբի կողմից մյուսին։ Երկու կողմերն էլ ունենում են կոլեկտիվ սպանության ենթարկվելու վախ, ինչպես և սպանության ենթարկելու մղում։ 

Պատերազմի նպատակը կոլեկտիվ հաղթանակի վերջնական զգացում ունենալն է։ Դրանք շատ արխայիկ շերտեր են, որ կրում է մարդը։ Այս պատերազմի ժամանակ էլ այս ապրումներն առկա էին։ Երբ այդ կոլեկտիվ գործողության արդյունքում տեղի են ունենում զոհեր և այն մարդիկ ովքեր չեն գնացել այդ զոհողության կամ չեն զոհվել, նրանք զոհերին հերոսացնում են։ Հերոսացումը արխայիկ կոնտեքստում նաեւ սրբազանեցման, երևույթը սակրալ դարձնելու ակտ է։

Հերոսը բոլորիս համար է զոհվել, մենք մեր կոլեկտիվ մեղքի զգացողությունը պիտի վերածենք պատկերի, որպեսզի այն չկորի, չմոռացվի, հանրայնացվի։ Կարծում եմ , այս պատկերները` հանրային տարածքներում, նաև դրա արդյունքն են։ 

Ո՞վ եմ ես

Մշակութային մարդաբանության մեջ կա նման հասկացություն` քաոս և կոսմոս։ Քաոսը անճանաչելի բնությունն է, մարդու ընկալման համար ` անկարգ և քաոտիկ։ Իսկ կոսմոսը` մշակութային մեկնաբանությունների միջոցով, այդ անորոշությունը կարգի է վերածում։ Այդ կարգի մեջ մարդը ստեղծում է աշխարհի մոդել` տալով երևույթներին անուններ։ Այդ մոդելավորման մեջ նա պետք է ունենա իր տեղը, որովհետեւ ամեն ինչ իր շուրջ է պտտվում։ 

Մարդուն անհրաժեշտ էր բնության մեջ եղած վախերն ու անորոշությունները հաղթահարել, դրանք որոշակիացման ճանապարհով։ Երբ մարդը որոշակիացման քայլեր է անում, ստեղծում է նշաններ, որոնցով մեկնաբանում է բնությունը։ Օրինակ ստեղծում է ծառ պատկերի համար բառ, որով նկարագրումը այդ երեւույթը Երբ մարդը սկսում է որոշակիացնել աշխարհը, որ բնության անորոշության մեջ որոշակիություն ստեղծի, բնությունը մշակութայնացնելու ճանապարհով, ինքն իր տեղը դրա մեջ միշտ նշում է։ Մարդն ունի ինքն իրեն պատկերելու խնդիր, որպեսզի պատասխանի այն հարցին, թե «ով եմ ես»։ Անպայման չի փիլիսոփայորեն պատկերացնենք« ով եմ ես» հարցը։ 

Այսօր էլ , երբ մարդը սելֆի է անում, նա կրկին այդ հարցին է պատասխանում. ով եմ ես, ինչպիսին եմ, ինչքանով եմ կարեւոր։ Փորձում է թեկուզ համացանցի միջոցով դիրքավորել իրեն աշխարհում։ Այսինքն մարդը պատկերելով ինքն իրեն, իր դիրքի, կարգավիճակի հարցն է բարձրացնում։ Պատկերը ըստ էության«ով եմ ես» հարցին պատասխանն է, մեծ փիլիսոփայական հարթությունից, իջեցրած ավելի առօրեական վիճակներ, ինչպես և տարբեր փոխհարաբերական համատեքստային մակարդակներ։

Փոխհարաբերությունը մարդու կարեւոր պահանջմունքներից մեկն է։ Հոգեկան Ցավը կարիք ունի ամոքման։ Կորցրած հարազատի պատկերի հանրայնացումը, դրա մասին այս կերպ խոսելը այդ պահանջմունքի հետևանք է նաև։ Կորուստի օբյեկտի հանդեպ կարոտի փարատման ձևերից մեկը, նրա ֆիզիկական կերպար-պատկերի հետ առնչությունն է։ Եվ հարազատների կողմից անդադար ամենուր պատկերների առկայությունը սնում է, լցնում է կարոտի բացակա դաշտը։ Կյանքի և մահվան արխետիպային աշխարհների հեռավորությունը անհաղթահարելի է։ Բայց պատկերի շնորհիվ, սիմվոլիկ մակարդակում քեզ մոտ է դառնում։

Հորիզոնական կոմունիկացիա

Սոցիալական ցանցերի մուտքով մեր կյանք, փոխվում է նաեւ նշանները պատկերելու ձևը։ Օրինակ երկրորդ համաշխարհայինից հետո, գյուղերում և քաղաքներում կառուցվում էին զոհվածների հուշարձաններ, որ հավաքական նշանակություն ունեյին։ Առաջին արցախյանից հետո էլ, այդ նույն հուշարձաններին կից, հավաքական նշանակություն ունեցող հուշարձաններ կառուցեցին, երբեմն էլ ցեղասպանության հուշարձաններ ավելացնելով դրանց։ Սրանք պետական, պաշտոնական իրավասություն ունեցող գործողություններ են, որտեղ հանրույթը ընդունում է իշխանության ուղղահայացը։ 

Սակայն պետական պաշտոնական մոտեցումն այս հարցին, մարդիկ սկսում են մերժել այսօր։ Նախկին հուշարձանը, կամ հուշատախտակը իշխանությունն էր ստեղծում և դու գնալով հիշատակման օրերին, դրանով ցույց էիր տալիս քո համաձայնությունը իշխանության մոտեցմանը։ 

Այսօր սոցիալական ցանցերը փոխել են հարաբերության ձևը։ Մարդիկ հիմա ավելի հորիզոնական են շփվում։ Ավելի դեմոկրատական է դառնում նաև հերոսականացման ակտը։ 

Հորիզոնական կոմունիկացիայի կարեւոր առանձնահատկությունն այն է, որ այն պիտի տեղի ունենա հանրային տարածքում և ոչ իշխանության կողմից հատկացված կամ մասնավոր տարածքում։ 

Այսինքն չի կարող լինել միայն հատուկ հավաքական հուշավայրում կամ տան ներսում միայն։ Բոլոր տներում կան հուշանկյուններ, զոհվածի պատկերով։ Բայց այսօր մարդն այդ հուշանկյունը տեղափոխում է հանրային տարածք, կարծես ասելով` այս տարածքը մեր բոլորի տունն է, այս կորուստը մեր բոլորի կորուստն է և հերոսը` մերը բոլորի հերոսն է։ Սա բերեց նոր պրակտիկա։ Գրաֆիտիի եղանակն էլ իր առանձնահատկությունն ունի. ոչ  «Սոցիո-էկո» “պաշտոնական” տեխնիկա է։ Իսկ որպես հանրույթ մենք հերոսներին այսուհետ մերն ենք համարում, մեր անձնականը։ Գրաֆիտիի միջոցը դիստանցավորված չի, այլ ավելի հանրամատչելի է։ Այս պատկերները հանրության կողմից շնորհված ոչ ի պաշտոնե մարտական խաչ են հիշեցնում։ 

Սա նաև նախկին և ներկա իշխանությունների հանդեպ անվստահությունից է գալիս։

Այս պատերազմից հետո հերոսականացման մենաշնորհը պաշտոնական մարմիններից հասարակությունը վերցրեց, ասելով, որ միայն իշխանությունը չէ, որ իրավասու է հերոսի կոչում տալու։ Հերոսի կոչում իրականում մենք ենք տալիս և դա մեր իրավասությունն է։

Պատկերը նաեւ տեքստ է

Եթե նայենք այն տեսանկյունից, որ պատկերը նաև տեքստ է, ապա պատկերը ամենաարագ և հեշտ ընթերցվող տեքստն է, քան հենց ինքը գրավոր տեքստը։ Պատկերի ասոցիատիվ սիմվոլիկան թույլ է տալիս արագ իրականացնել ուղերձը։ Զինվորական հագուստը ինքնին խոսում է, թե ինչի մասին է այսօր հղում անում հանրային պատին պատկերված “տեքստը”: Բառերի մակարդակում, հերոսացման տեքստերը արդեն բազմիցս ասված են, բայց դրանք կարող են մոռացվել և կարիք կա ասելու, որ սա հեշտ մոռացվող մի բան չէ։

Այս զոհերը մեր սխալների հետեւանքն են, դա դժվար է մոռանալ։ Մեր հասարակությունը գուցե կրում է իր մեղքի զգացումը զոհերի համար և այս պատկերներն ունենալով` մշտապես առկա է պահում դրա հետևանքի մասին պատումը։

Վաղինակ Ղազարյան