Սեպտեմբերի 27-ին Արցախի դեմ սկսված պատերազմի ընթացքում Լեռնային Ղարաբաղում միջազգային լրատվամիջոցների ներկայությունը զգալիորեն բարձր է եղել: Տասնյակ խոշոր միջազգային լրատվամիջոցներ իրենց լրագրողներին գործուղարկել են ականատես լինելու և լուսաբանելու լայնամասշտաբ պատերազմի վերածված բազմամյա հակամարտությունը: Դա պայմանավորված էր նաև այն փաստով, որ Ադրբեջանը մի քանի շաբաթով սահմանափակել էր ինտերնետի և սոցիալական ցանցերի հասանելիությունը, ինչպես նաև արտասահմանյան լրագրողների մուտքը երկիր՝ չնայած այդ ամենը մերժելու կառավարության ջանքերին: 

Արցախի Մարդու իրավունքների պաշտպանի կողմից հրապարակված զեկույցը ենթադրում է, որ 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ից նոյեմբերի 10-ը հավատարմագրվել են ավելի քան 390 օտարերկրյա լրագրողներ 190 արտասահմանյան լրատվական գործունեություն իրականացնող կազմակերպություններից, ինչպես նաև հարյուրավոր հայ լրագրողներ՝ պատերազմը լուսաբանելու համար: Բայց լրագրողները, ովքեր ֆիզիկապես գտնվում էին Լեռնային Ղարաբաղում, միայնակ չէին հակամարտությունը լուսաբանելու, հանրայնացնելու առումով:

Վերջին 2-3 ամիսների ընթացքում հայկական սփյուռքը կարևոր դեր է ունեցել Լեռնային Ղարաբաղի երկրորդ պատերազմի մասին հանրային ընկալման և նարատիվի ձևավորման գործում: Այնտեղ, որտեղ ադրբեջանցիները լավ վարձատրվող լոբբիստներ ունեին, որոնք հրապարակախոսական «ճառեր» էին ուղարկում տարբեր միջազգային լրատվամիջոցների, հայերն ունեին սփյուռքահայեր, որոնց հիմնական ակտիվությունն ու ինքնաբուխ արշավները նպաստեցին Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմի մասին իրազեկվածության բարձրացմանը և միջազգային հանրության զգայունացմանը դրա ազդեցության և հետևանքների վրա: Սփյուռքահայերի՝ սոցիալական ցանցերում ակտիվությունը նույնպես մեծ ներդրում ունեցավ արտասահմանում մեր ձայնը լսելի դարձնելու մեջ՝ միջազգային խոշոր լրատվամիջոցներից եկող շատ խճճված հաղորդագրությունների ֆոնին:

Սեպտեմբերի 28-ին Սփյուռքի գործերի գլխավոր հանձնակատար Զարեհ Սինանյանը դիմեց բոլոր սփյուռքահայերին՝ կոչ անելով ոտքի կանգնել և գործողություններ ձեռնարկել իրենց համայնքներում. «Եկել է այն պահը, երբ յուրաքանչյուրս իր ձևով, իր հնարավորությունների չափով պետք է պաշտպանի մեր ազգն ու հողը»:

Աշխարհի տարբեր անկյուններում հայերը պատերազմի ամբողջ ընթացքում անցկացրել են բազմաթիվ բողոքի ակցիաներ, ցույցեր, արշավներ, ճանապարհների արգելափակում: Հանրային իրազեկման աշխատանքներից բացի, հայկական սփյուռքը կազմակերպեց դրամահավաքներ, մոբիլիզացրեց մարդասիրական օգնություն Արցախում ապրող հայերի համար: Նույնիսկ Սփյուռքի ամենափոքր համայնքները, ինչպիսին Խորվաթիայի համայնքն է (40-50 մարդ), կարողացան պատերազմի մասին անհրաժեշտ տեսանելիություն ապահովել, ինչպես նաև ներկայացնել հարցը լրատվամիջոցներով: Զանգվածային բողոքի ցույցեր են անցկացվել տարբեր մայրցամաքներում ՝ Ավստրալիայից մինչ Ամերիկա: Կիրակի կեսօրին կայացած հանրահավաքի ընթացքում Լոս Անջելեսի հայկական համայնքը կարողացավ մոբիլիզացնել մինչև 100,000 մասնակիցների: Այդ բողոքի ցույցերը հաճախ գրավում էին տեղական, երբեմն նույնիսկ համազգային լրատվամիջոցների ուշադրությունը:

Հարկ է նշել, որ արտերկրում գտնվող ադրբեջանական համայնքը նույնպես բողոքի ցույցեր է անցկացրել, բայց այդ բողոքների ոչ զանգվածայնության և ծավալի պատճառով անհամեմատ ավելի քիչ ուշադրություն է դարձվել: Դրանք հաճախ կազմակերպվում էին ոչ թե նպատակի, այլ հայկական ձայներն ու բողոքները հավասարակշռելու, երբեմն նույնիսկ աղմուկ բարձրացնելու կամ բռնություն գործադրելու համար: Այսօրինակ բողոքները, սակայն, կատարեցին մեկ այլ կարևոր և վտանգավոր նպատակ: Բռնության պատճառով, որը երբեմն առաջանում էր բողոքող երկու կողմերի կամ առանձին ցուցարարների և ոստիկանության միջև բախումների ընթացքում, լրատվամիջոցները հաճախ ավելի շատ խոսում էին այդ բախումների, բռնությունների և տեղացիների դժգոհության մասին, քան հակամարտության և ցուցարարների պահանջների մասին:

Օրինակ, Politico-ի հրապարակումը Բրյուսելում 2000 հոգանոց բողոքի ցույցի մասին, որը խաղաղ էր առավոտյան ժամը 8-ից մինչև 13-ը, և հանգեցրեց ոստիկանության աննշան միջամտության, ընդգծում է. «Բրյուսելի ոստիկանությունը ցրել է հայերի բողոքի ցույցը. անկարգությունների արդյունքում ոստիկանությունը ջրցան մեքենաներ օգտագործեց հարյուրավոր մարդկանց ցրելու համար»։ Հոդվածի ուղիղ կեսը բացատրում է, որ ոստիկանությունն այդպես վարվեց, քանի որ ոչ բոլորն էին դիմակ դրել, և որ հայ ցուցարարները կամավոր չէին հեռացել «նախատեսված ժամին, և նրանք արգելափակել էին թունելը, որն անցնում էր Բրյուսելի ամենաբանուկ փողոցներից մեկի տակով»։ Ցավոք, հանգիստ և խաղաղ իրականացված բողոքի ակցիան, որի մասն եմ կազմել անձամբ, խլացվեց ոստիկանության միջամտության արդյունքում առաջացած աղմուկի պատճառով:

Նմանատիպ վերաբերմունք որդեգրել էր նաև Brussels Times թերթը՝ ավելի շատ կենտրոնանալով այն բանի վրա, թե ինչ ճանապարհներ են փակվել բողոքի ցույցի արդյունքում, այլ ոչ թե հայկական համայնքի ասելիքի վրա: Երկու դեպքում էլ ցուցարարներից որևէ մեջբերում իրենց պահանջի վերաբերյալ չէր կատարվել:

Բողոքի ցույցի պատճառից դեպի վերջնարդյունք փոխելու այլ օրինակներ տեսանք նաև ԱՄՆ-ում: NBCLA-ն անդրադարձել էր Արևմտյան Լոս Անջելեսում հայկական և ադրբեջանական բողոքի ակցիաների մասին` նշելով, որ ցուցարարների խմբերի միջև լարվածությունը պայմանավորված է «երկու երկրների սահմանային բախումներով»: «KTLA»-ի կողմից տարածված տեսանյութում ասվում է, որ ցուցարարները «այլ կերպ են փորձում իրենց ուշադրությունը հրավիրել իրենց ասելիքի վրա», բայց բուն ասելիքն ու բողոքի պատճառը չեն նշվում: Փոխարենը լրագրողի կողմից քննարկվում էր ոստիկանության զորքերի մեծ ներկայությունը, հնարավոր դանակահարության դեպքը և Ֆրեզնոյի ցուցարարների և վարորդների միջև բախումը: 

Ավելի ուշ KGPE-ն հաղորդում է նույն միջադեպի մասին՝ ճշգրտելով, որ այնտեղ կար 3 մարդ, ովքեր դանակահարվել են՝ ընդգծելով Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև առկա հակամարտությունը և նույնիսկ ոչ մի բառ չասելով Լեռնային Ղարաբաղում ծավալվող պատերազմի մասին: Այս անգամ, այնուամենայնիվ, բացի ոստիկանությունից հարցազրույց էր վերցվել նաև ամերիկահայ բողոքողից, սակայն զեկույցում ներառված մեջբերման մեջ ընդհանրապես չի նշվել հակամարտությունը կամ Լեռնային Ղարաբաղը: «6abc»-ն՝ մեկ այլ լրատվական հեռուստաալիք, հաղորդել է Ֆիլադելֆիայում հայկական բողոքի ցույցի մասին՝ նշելով, որ «Հայաստանը և Ադրբեջանը, որին աջակցում է Թուրքիայի կառավարությունը, ներգրավված են արյունալի բախման մեջ վիճելի շրջանի պատճառով»: Հեռուստաալիքը մեջբերել էր Փենսիլվանիայի մի հայի՝ Լենա Օհաննեսյանին, որն ասում էր. «Այն մարդիկ, ովքեր ապրում են այդ տարածքում, հայ են։ Նրանց սպանում են: Նրանց դուրս են հանում իրենց գյուղերից և արտաքսում իրենց տարածքներից, և բոլոր տղամարդիկ պատերազմի են գնում»: 

Բողոք ցույցի հիմնական ասելիքից շեղումը և բողոքելու էությունը չներկայացնելն այնքան բացահայտ էին, որ հայերը բողոքի ակցիաներ էին անցկացրել առանձին լրատվամիջոցների կողմից խնդիրը ոչ պատշաճ լուսաբանելու դեմ: Կալիֆոռնիայում հայամետ մի քանի ցուցարարներ բողոքի ակցիա էին անցկացրել CBS Studios-ի մոտ՝ «դժգոհություն հայտնելով կիրակի օրը կայացած «Երթ՝ հանուն խաղաղության» հանրահավաքի ոչ համարժեք լուսաբանումից»: Հաղորդվում է, որ ցուցարարներին CBS-ի աշխատակիցն ասել էր. «Հուսով եմ, որ դուք բոլորդ կմեռնեք, և հուսով եմ, որ ձեր երկիրը կոչնչանա»:

Աշխարհի մյուս կողմում՝ Երուսաղեմում, Jerusalem Post-ը՝ տեղական կենտրոնական ամենամեծ թերթը, հաղորդել էր հայամետ բողոքի ցույցի մասին, որն առավելապես վերաբերում էր Ադրբեջանը զինելու գործում Իսրայելի դերին, ինչպես նաև հայերի և իսրայելցիների դժգոհությանը՝ «գիտակցաբար վաճառելու անօդաչու թռչող սարքերը, որոնք օգտագործվում են Լեռնային Ղարաբաղի խաղաղ բնակչության վրա հարձակվելու նպատակով»:

Ֆրանսիական ԶԼՄ-ների կողմից հակամարտության մասին հաղորդումներն ավելի շատ են եղել՝ հաշվի առնելով այնտեղ տեղի ունեցած իրադարձությունների ավելի մեծ համատեքստը, ներառյալ՝ Հայկական ազգային հիշատակի կենտրոնի և Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիրի նկառմամբ վանդալիզմը, թուրքական ծայրահեղ ազգայնական «Գորշ գայլեր» խմբավորման անդամների կողմից իրականացված «հայերի որսը», որից հետո խմբավորման գործունեությունն արգելվեց Ֆրանսիայում և վերջին ահաբեկչական գործողություններից հետո երկրում ձևավորված հակաթուրքական և հակաիսլամական վերաբերմունքը։

Անկասկած, կային ավելի շատ օրինակներ, որոնք վերաբերում էին բողոքի ակցիաների պատճառներին և մարդկանց վրա էին կենտրոնացած: Օրինակ, Austrian Press Agency-ն հրապարակեց մի հոդված, որը վերնագրված էր «Ուրբաթ Վիեննայում բողոքի ակցիա անցկացրեց 1500 մարդ հանուն Լեռնային Ղարաբաղում խաղաղության հաստատման»: Հոդվածում հիմնականում մեջբերվել էր Հայ առաքելական եկեղեցու համայնքի ղեկավար Վահագն Ամիրջանյանը, ով լայնորեն խոսել էր այն մասին, թե ինչու է հայ համայնքը բողոքում: 

Ask.a.news իտալական լրատվական պարբերականը հաղորդել էր Իտալիայի հայերի միության կողմից Միլանում կազմակերպված «թուրք-ադրբեջանական ագրեսիայի դեմ» խաղաղ ցույցերի մասին` հիմնականում ապավինելով ցուցարարների մեջբերումներին և ներկայացված պահանջներին: Canberra Times-ն անդրադարձել էր Ավստրալիայում հայամետ բողոքի ցույցերին՝ նշելով, որ «բողոքողները Ավստրալիայի կառավարությանը մեղադրում են «ցանկապատի վրա նստելու մեջ» (խմբ. արտահայտությունը նկարագրում է անձանց կողմից վճռականության, չեզոքության կամ երկմտանքի բացակայությունը երկու կողմերի միջև վեճի ժամանակ ընտրության կամ համարձակության բացակայության պատճառով որոշում կայացնելու անկարողության համար):

Վերջապես, «Foreign Policy»- ն ընդգրկուն և մանրամասն ներկայացրել էր Բեյրութի Բուրջ Համուդ թաղամասում տեղի ունեցած հանրահավաքի մասին՝ նշելով, որ Սփյուռքը Հայաստանի ամենամեծ ակտիվն է Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմում:

Անհերքելի է, որ հայկական սփյուռքին հաջողվել է աշխարհի շատ երկրներում հասարակության ուշադրությունը հրավիրել Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմի վրա՝ շնորհիվ բազմամարդ խաղաղ բողոքի ակցիաների, ցույցների և հանրահավաքների: Սակայն ցավալի է տեսնել, որ շատ լրատվամիջոցներ օգտվել են առիթից՝ շեղվելով հակամարտության, պատերազմի և դրա հետևանքների մասին խոսելուց, փոխարենը կենտրոնացել են սադրանքի և բռնությունների վրա, որոնք տեղի են ունեցել տարբեր երկրներում հայամետ բողոքի ակցիաների ժամանակ:

Լրատվամիջոցների կողմից այսպիսի վերաբերմունքը հստակորեն ցույց է տալիս, թե ինչպես են քաղաքական գործիչները նպաստում այս հակամարտության շարունակականությանը՝ հիմնականում կենտրոնանալով ավելորդ մանրամասների վրա, հաճախ փաստերը խեղաթյուրելով, ներգրավվելով թունավոր երկկողմանիության մեջ և նպաստելով սկանդալների, այլ ոչ թե բովանդակային և կառուցողական երկխոսության ու փաստերի ազնիվ ներկայացմանը: 

Վիկտորյա Մուրադյան

Վիկտորյա Մուրադյանը լրագրող և հետազոտող է: Այժմ երկրորդ մագիստրական կրթությունն է ստանում միջազգային հարաբերությունների և դիվանագիտության ոլորտում Բրյուգեի Եվրոպայի քոլեջում: Նախկինում թղթակցել է Regional Post Caucasus-ին, Evnmag»-ին և France-Arménie-ին: Վիկտորյան Speak Freely առցանց պլատֆորմի նախկին գլխավոր խմբագիրն է, միաժամանակ պատրաստելո է Eastern Dialogue փոդքասթ շարքը: Վերջերս նոր փոդքասթ շարք է սկսել Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմի վերաբերյալ: