Եվրոպական հանրային հեռարձակումը (Public Service Media) կանգնած է երեք ֆինանսական հիմնասյուների վրա՝ պետական աղբյուրներ, հանգանակություններ քաղաքացիներից, գովազդ և այլ առևտրային գործունեություն:
Մեխանիզմների որոշակի բազմազանությունը թույլ է տալիս խոսել հանրային հեռարձակման ֆինանսավորման այսպես կոչված՝ խառը մոդելի մասին:
Եվրոպական հեռարձակողների միությունը (EBU) իր «Հանրային հեռարձակման ֆինանսավորում» (Funding of Public Service Media 2019) վերլուծության մեջ մեջբերում է տվյալներ Եվրոպայի և Միջերկրական ծովի ավազանի 48 երկրների իր անդամների մասին (ռադիո և հեռուստատեսություն):
Հաշվետվության մեջ օգտագործված տվյալները որոշակիորեն արտացոլում են վերջին 5-7 տարիների միտումները:
Հաշվետվության համաձայն՝ հեռարձակողների միջոցների 77,7%-ը ստացվում է հանրային աղբյուրներից, ընդ որում՝ 62,7%-ը արտոնագրային վճարներ են, իսկ 18,7%-ը կոմերցիոն մուտքեր, որտեղ գովազդի չափաբաժինը կազմում է 9,8%:
Լուսանկարը՝ Եվրոպական հեռարձակողների միության «Հանրային հեռարձակման ֆինանսավորում 2019» զեկույցից
Շարունակենք թվերով պատմությունը. EBU-ի տարածքում գտնվող 22 հեռարձակողները ձևավորում են իրենց բյուջեն՝ հիմնվելով արտոնագրային վճարների, այսինքն, ուղղակիորեն քաղաքացիներից ստացված գումարի վրա:
31 հեռարձակող ֆինանսավորվում է պետության բյուջեից և այլ հանրային աղբյուրներից, ինչպիսիք եք հարկերը և պետական դրամաշնորհները: Եվ ընդամենը մեկ հեռարձակող (Մալթայի հանրապետությունը) իր եկամտի 52%-ը ստանում է գովազդից:
Գոյություն չունի մեկ ստանդարտ բանաձև, ամեն հեռարձակող ունի իր սեփական պատմությունն ու կենսական միջավայրը: Ասենք, Վատիկանում և Ադրբեջանում պետությունը հանրային հեռարձակողին իր բյուջեից ֆինանսավորում է 100%-ով: Ֆինլանդիայում նույնպես պետությունն է ձևավորում հանրային հեռուստատեսության բյուջեն՝ 97%-ով, ավելի ճիշտ, դա եկամտահարկի տոկոս է, որը 2013-ին եկավ փոխարինելու արտոնագրային վճարները:
Հայաստանում մինչև վերջերս այդ թիվը համադրելի էր բյուջետային ֆինանսավորման 95%-ի հետ, սակայն 2020 թվականի գարնանը գործող օրենքում արվեցին լրացումներ, որոնք հանրային հեռուստատեսություն վերադարձրեցին գովազդը:
Չեխիայի հանրային հեռարձակողը ստանում է արտոնագրային վճարների 90%-ը և որոշ իմաստով հանդիսանում է եվրոպական հանրային հեռարձակողի (PSM) դասական օրինակ:
Ինչպես է ձևավորվում հանրային հեռարձակողների բյուջեն
Չեխական հեռուստատեսության բյուջեն 2020-ի համար կազմում է 5.670 մլրդ չեխական կրոն, ինչն այսօր մոտավորապես 210 մլն եվրո է: Ֆինանսական աղբյուրները հեռուստատեսության անկախության կարևոր բաղադրիչ են: Հիմնական ռեսուրսը արտոնագրային վճարներն են: Բնակչությունը դրանք վճարում է համաձայն «Ռադիոյի և հեռուստատեսության սակագների մասին» օրենքի: Հեռուստատեսային վճարի գումարը ամսական կազմում է 135 չեխական կրոն (մոտավորապես 5 եվրո), ռադիոյի համար հարկավոր է վճարել 45 կրոն:
Այդ հարկատեսակը պարտավոր է վճարել յուրաքանչյուր ֆիզիկական անձ (իրականում՝ տնային տնտեսություն) կամ իրավաբանական անձ, եթե իր մոտ առկա է հեռուստատեսային կամ ռադիո ընդունիչ կամ այլ սարք, որն ունակ է ընդունել հեռուստատեսային կամ ռադիո ազդանշան (բացառությամբ համակարգչի):
Յուրաքանչյուր պոտենցիալ հարկատու պետք է ինքը հայտարարագրի նման սարքի առկայությունն իր տանը, գրասենյակում կամ ավտոմեքենայում:
Այն դեպքում, երբ տեղեկությունը թաքցվում է և հայտնաբերվում է վճարից խուսափելու փաստը, սահմանվում է տուգանք 5000 կրոնի (ռադիո) և 100 000 կրոնի չափով (հեռուստատեսություն):
Արտոնագրային վճարներն այնքան էլ հաճույքով չեն կատարվում, բայց տնտեսական տեսակետից՝ չեխական ընտանիքների համար դրանք մեծ ծախս չեն: Բնակչության որոշ խմբեր և կազմակերպություններ ազատված են այդ հարկատեսակից: Օրինակ, այն քաղաքացիները, որոնց եկամուտը 2,15 անգամ ցածր է նվազագույն կենսական պահանջներից, որոնք չունեն մշտական բնակության իրավունք: Նաև մարդիկ, որոնք լիակատար խուլ կամ կույր են, ինչպես նաև դպրոցներն ու հեռարձակողները:
Այդ հարկատեսակը ինտելեկտուալ շրջանակները, ազատական քաղաքական գործիչները և հենց հանրային հեռարձակողները համարում են անկախության ու քաղաքական ազդեցությունից պաշտպանվածության երաշխիք:
Որոշ քաղաքական գործիչներ հաճախ հավակնում են փոխել արտոնագրային վճարների օգտագործումը՝ փորձելով չեղարկել դրանք ու հեռուստատեսությունը տեղափոխել ուղիղ բյուջետային ֆիանանսավորմանը:
Վերջերս Չեխիայի նախագահ Միլոշ Զեմանն առաջարկեց «ազգայնացնել» Չեխական հեռուստատեսությունը: Բայց ղեկավարությունը պատրաստ չէ փոխել հեռուստատեսության կարգավիճակն ու ընդգծում է, որ այն ոչ թե առանձին կուսակցությունների ու անձանց, այլ հանրային շահի պահապանն է:
Յան Բեդնարը, որը մինչ 2020-ի մարտ ամիսը Չեխական հեռուստատեսության խորհրդի նախագահն էր, համոզված է.
«Եթե հեռարձակողը ստանում է արտոնագրային վճարներ, այսինքն, ունի հաստատուն եկամուտ առանց որևէ կախվածության տնտեսական վիճակից կամ ճգնաժամից… Հանրային հեռարձակման ֆինանսավորումը յուրահատուկ և ոչ հեշտ լուծվող խնդիր է: Չեխական քաղաքական գործիչները հեռուստատեսությունը դնում են բարդ վիճակում: Երբ հարկավոր է ավելացնել արտոնագրային վճարները, նրանք չեն ուզում դա անել»:
2019 թվականին հեռուստատեսությանն արված փոխանցումները կազմել են Չեխական հեռուստատեսության բյուջեի 90%-ը: Դա ամենախոշոր, բայց ոչ միակ եկամտի աղբյուրն է: Չեխական հեռուստատեսությունը կարող է զբաղվել ձեռներեցությամբ, որը կապված է հիմնական գործունեության հետ: Այդպիսին են օրինակ, հեղինակային իրավունքների վաճառքը, հովանավորների գումարը կամ բարտերը, նաև գովազդը:
Ինչպես է աշխատում գովազդը
Գովազդը Չեխական հեռուստատեսությունից հեռացել է աստիճանաբար:
Դանդաղորեն կրճատվել է քանակն այն հաղորդումների, որոնց ընթացքում թույլատրվում էր կոմերցիոն գովազդային հոլովակների տեղադրումը, ներմուծվում էր դրանց ծավալի սահմանափակում: Ստիպված ավելանում էին արտոնագրային վճարները՝ 75 կրոնից դրանք դարձան 100, այնուհետև 2008-ին հասան 135-ի:
Չեխական հեռուստատեսության համար գովազդը մեծ դեր էր խաղում 1990-ականներին: Յան Բեդնարը պատմում է, որ «30 տարի առաջ Չեխական հեռուստատեսությունն ուներ անհամեմատ ավելի շատ գովազդ, դրա ծավալը կրճատվեց Չեխիայի խորհրդարանի որոշմամբ».
«Մասնավոր հեռարձակողները ողջունեցին այդ քայլը: Նրանք չէին ցանկանում գովազդ տեսնել հանրային հեռարձակողի ալիքներում և լոբինգ արեցին այդ որոշումը, ինչն էլ հանգեցրեց գովազդի շուկայում Չեխական հեռուստատեսության չափաբաժնի նվազմանը, հօգուտ՝ մասնավոր հեռուստաալիքների»:
2008-ին Չեխական հեռուստատեսությունը գովազդից ստացած եկամուտն արդեն չէր կարող ամբողջովին օգտագործել իր նպատակների համար: Եկամտի մի մասը փոխանցվում էր Կինեմատոգրաֆի զարգացման պետական հիմնադրամին, մյուսը՝ ուղղվում սեփական հեռարձակման թվայնացման ապահովմանը:
Խոշոր առևտրային ալիքների լոբինգն իր հերթական նպատակին հասավ 2012-ին, երբ գովազդը թույլատրվեց հանրային հեռարձակողի վեց ալիքներից միայն երկուսում՝ ČT2 և ČTsport.
Սակայն այդ իրավունքն ունի զգալի սահմանափակումներ: Նախ՝ գովազդի ծավալը չի կարող գերազանցել եթերային ժամանակի 0,5%-ը, ինչը կազմում է օրական 7 րոպե 12 վայրկյան: Միևնույն ժամանակ՝ փրայմ-թայմում, այսինքն 19:00-ից մինչև 22:00-ը, հաղորդումները կարելի է համալրել 6 րոպեից ոչ ավելի գովազդով:
Համեմատության համար. կոմերցիոն ալիքներում գովազդը չի կարող գերազանցել ժամում 12 րոպեն:
Հանրային ալիքում գովազդը չի կարող ընդհատել ծրագրերը, իսկ չօգտագործված ժամանակը՝ տեղափոխել այլ ծրագրեր:
Չեխական հեռուստատեսության երկրորդ ալիքի գովազդային եկամուտը չորս ամիսը մեկ փոխանցվում է Մշակույթի պետական հիմնադրամ՝ ուղղվելով չեխական կինոարտադրության զարգացմանը: Պահվում են միայն վարչական ծախսերը՝ կապված գովազդի տեղադրման հետ:
ČT4 սպորտային ալիքի գովազդային եկամուտը օգտագործվում է սպորտային ծրագրերի արտադրության և գնման համար:
Գովազդը կարգավորվում է նաև հանրային հեռուստատեսության կայքերում: Օրենքի համաձայն՝ այն կարող է ներկա լինել միայն աուդիովիզուալ ծառայությունների բաժնում՝ հարցման տեսքով (on demand).
Չեխական հեռուստատեսության խորհրդի նախկին ղեկավար Յան Բեդնարը վստահ է, որ հանրային հեռարձակողը չպիտի գովազդ տեղադրելու իրավունք ունենա. «Ես կհրաժարվեի այդ մտքից, կարծում եմ, մենք ընդհանրապես չպիտի ունենանք գովազդ…»:
Չեխական ռադիոյում գովազդ կարելի է տեղադրել չորս համազգային, չորս հատուկ և 14 մարզային կայաններում: Բայց այստեղ էլ կան լուրջ սահմանափակումներ. մինչև 3 րոպե օրական ազգային և մինչև 5 րոպե մարզային կայանների համար:
Մոդելի ճգնաժա՞մ
PSM ֆինանսավորման մասին վեճերն անվերջ են ինչպես երկրի ներսում, այնպես էլ միջազգային արդյունաբերական, հանրային և քաղաքական կազմակերպությունների մակարդակում: Դա վերաբերում է թե՛ հասարակական, թե՛ կոմերցիոն աղբյուրներին:
Տարբեր երկրներ ավելացնում, պակասեցնում կամ էլ ընդհանրապես հրաժարվում են արտոնագրային վճարներից, ամրագրում են դրանք անկախ ընդունող սարքերի առկայությունից՝ հաշվի առնելով թվային փոփոխությունները: Ներմուծում են հատուկ հարկատեսակներ, կապում հեռարձակողներին պետական բյուջեի հետ, տալիս գովազդ հեռարձակելու իրավունք կամ զրկում այդ իրավունքից, հաստատում լուրջ սահմանափակումներ գովազդի ծավալի և նույնիսկ բովանդակության նկատմամբ:
Հանրային հեռարձակման խառը ֆինանսավորման մոդելի քննադատների համար գլխավոր փաստարկը պարզ բանաձևն է. եթե հանրային աղբյուրները անկախ հանրային հեռարձակողի գոյության երաշխիք են, ապա գովազդի շուկայի փողերը՝ կոմերցիոն հեռարձակողների թթվածինը:
Նունե Սարգսյան
Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել media.am-ի տեսակետների հետ:
Մեկնաբանել
Media.am-ի ընթերցողների մեկնաբանությունները հրապարակվում են մոդերացիայից հետո: Կոչ ենք անում մեր ընթերցողներին անանուն մեկնաբանություններ չթողնել: Միշտ հաճելի է իմանալ, թե ում հետ ես խոսում:
Media.am-ը չի հրապարակի զրպարտություն, վիրավորանք, սպառնալիք, ատելություն, կանխակալ վերաբերմունք, անպարկեշտ բառեր եւ արտահայտություններ պարունակող մեկնաբանությունները կամ անընդունելի համարվող այլ բովանդակություն: