Լրագրողական տեքստն իր լավագույն դրսևորումներում միշտ ձգտում է որոշակի ամփոփում լինել, դեպքերն ու դեմքերը կողք կողքի շարելով՝ որսալ ժամանակի նյարդն ու հարցադրումները

2015 թվականի Նոբելյան մրցանակը գրականության ոլորտում շնորհվել է Եվրոպայում ապրող, ռուսերեն գրող բելառուս արձակագիր Սվետլանա Ալեքսիևիչին: Ձևակերպումն այսպիսին է. «բազմաձայն ստեղծագործությունների համար՝ որպես հուշարձան մեր օրերի տառապանքներին ու արիությանը»:

«Բազմաձայն» բառը շատ դիպուկ է, քանի որ Ալեքսիևիչի գրքերը կառուցված են այնպիսի գեղարվեստա-վավերագրական ոճով, որը ոչ միայն պոլիֆոնիա է ստեղծում, այլև պոլիֆոնիկ ձայնակցության մեջ հատ առ հատ առանձնացնում է յուրաքանչյուր մարդուն՝ եզակի ու անկրկնելի դարձնելով նրա ճակատագիրը, ապրումները, անգամ առոգանությունը: Զանգվածի մեջ նա գտնում ու տեսանելի է դարձնում անհատին, նրա հույզերը, մտքերը, կենցաղն ու վերապրած սարսափները:

Դա շատ մոտ է այն տեխնիկային, որը վերջին մի քանի տասնամյակում օգտագործվում է թատրոնում. verbatim (թարգմանաբար՝ բառացի) պատմությունները հիմնվում են իրական մարդկանց իրական խոսքի վրա, որը սղագրվում է ու բեմից հնչում արդեն որպես գեղարվեստական տեքստ: Այդ դեպքում ստացվում է, որ առաջնայինը թեման է, որը ուսումնասիրվում ու ինքն էլ հուշում ավարտուն գործի կառուցվածքը:

Հնարքները պարզ են՝ ուղիղ խոսք, հարցազրույցներ (շատ ու երկար հարցազրույցներ), խոսքի հեղեղին միտումնավոր չմիջամտելու ցանկություն: Հեղինակն իրեն հեռացնում է գրքից, բացառում, անհետացնում, փոխարենը թույլ տալիս, որ լսելի լինի (առաջին դեմքով) իր հերոսների բազմաձայն երգչախումբը: Ալեքսիևիչի գրքերում գործող անձանց մենախոսությունները ընդհատում են միայն չեզոք գործողություններով (մոտեցրեց ձայնագրիչը, հոգոց հանեց, ժպտաց, երկար լռեց, խնդրեց ավարտել զրույցը): Հեղինակի անունից այլ խոսք չկա:

Այդպիսով ընթերցողը սկսում է ընդունել տեքստը որպես կենդանի մարդու հույզ, որպես փաստ, և դրանով մասնակցում է կոլեկտիվ հիշողությունը վերականգնելուն:

Այդ տեխնիկան հենց լրագրությունն է: Ի վերջո, լրագրությունը ոչ թե լուր գրելն է, այլ թեմաներ բացելը: Այսպես ասած՝ միտք ուրվագծելը:

«Ես միայնակ չեմ այս ամբիոնի մոտ… Շուրջբոլորս ձայներ են, հարյուրավոր ձայներ, որոնք միշտ ինձ հետ են»,- ասել է Սվետլանա Ալեքսիևիչն իր Նոբելյան ճառի սկզբում: Հետո ավելացրել է. «Ես հավաքում եմ զգացմունքների, մտքերի, խոսքերի առօրեականությունը: Հավաքում եմ իմ ժամանակի կյանքը: Ինձ հետքրքրում է հոգու պատմությունը: Հոգու կենցաղը: Այն, ինչը մեծ պատմությունը, որպես կանոն, բաց է թողնում և անտեսում: Զբաղվում եմ բաց թողնված, բացակա պատմությամբ»:

Սվետլանա Ալեքսիևիչը Նոբելյան մրցանակ է ստացել ոչ թե ավանգարդիստական հնարքների ու յուրահատուկ ոճի, այլ քաղաքացիական դիրքորշման ու մարդկային ձայները լսելի դարձնելու համար: Եվ դա լավ առիթ է մտորելու գրականության ու լրագրության մասին: Կոպիտ ասած՝ բառեր շարելու մասնագիտության այսօրվա դերը հասկանալու համար:

Մեծ հաշվով՝ գրականության ու լրագրության միջև տարբերություն չկա: Նույնիսկ եթե կարկառուն գրողներն այդպես չեն կարծում, ցանկալի է, որ լրագրողները դրանում վստահ լինեն: Երկու դեպքում էլ մասնագիտական գործիքը բառն է, միտքը, հեղինակային վերաբերմունքը, ներքին մղումն ու այն արժեքային համակարգը, որը թույլ է տալիս միտքը տեքստ դարձնել:

Լրագրողական տեքստը ստորադաս վիճակում չէ, իր լավագույն դրսևորումներում այն միշտ ձգտում է որոշակի ամփոփում լինել: Ասենք՝ դառնալ չասվածի, բայց զգացածի ամփոփում, դեպքերն ու դեմքերը կողք կողքի շարելով՝ որսալ ժամանակի նյարդն ու հարցադրումները:

«Իսկ ի՞նչ է այսօր գրականությունը: Ո՞վ կպատասխանի այս հարցին: Մենք ավելի արագ ենք ապրում, քան նախկինում: Բովանդակությունը պատռում է ձևը: Կոտրում և փոփոխում է այն: Ամեն բան դուրս է գալիս ափերից՝ թե՛ երաժշտությունը, թե՛ գեղանկարչությունը, անգամ բառերն են դուրս պրծնում փաստաթղթի սահմաններից: Փաստի և հորինվածքի միջև սահմաններ չկան, մեկը փոխներթափանցվում է մյուսի մեջ: Նույնիսկ ականատեսն անաչառ չէ: Պատմություն պատմելով՝ մարդն արարում է, պայքարում ժամանակի հետ, ինչպես քանդակագործը՝ մարմարի: Նա դերասան ու արարիչ է»,- ասել է Ալեքսիևիչը:

20 դարի արհավիրքները (պատերազմները, ցեղասպանությունները, բնական ու տեխնածին աղետներն ու բռնաճնշումները) այնքան սարսափելի են ինքնին և այնքան լուրջ հետևանքներ են թողել ողջ մարդկության վրա, որ նույնիսկ հնարելու ու գեղարվեստական արտահայտչամիջոցներ փնտրելու կարիք չկա: Հորինվածքը չի կարող մրցել վավերագրության հետ, և միշտ պակաս ազդեցիկ է, քան կյանքն ինքին:

Թեկուզ այն պատճառով, որ կյանքն ավելի դաժան է, քան ցանկացած հորինվածք: Եվ կյանքն ավելի փխրուն է, քան կարող ենք դա բառերով ձևակերպել:

Եվ այս տեսակետից՝ Սվետլանա Ալեքսիևիչը ահռելի ներդրում ունի: Նա այնքան հավակնոտ ու միաժամանակ խոհեմ է, որ ուժ է գտել ինքն իրեն բացառել իր իսկ շարադրած տեքստերից:

Նրա գրքերը դանդաղ են կարդացվում, անգամ՝ դժվարությամբ: Բայց եթե բռնես տեքստի ռիթմը, բազմապիսի հարցեր կկրծեն կոկորդդ: Մարդու կյանքը զրո է պատմության տեսակետից, մանավանդ եթե նրան բախտ է վիճակվել ապրել անմարդկային համակարգի գաղափարախոսության պայմաններում: Երբ մարդուն ընտելացնում են մահվան, բայց ապրելու հաճույքը զգալու առիթ չեն տալիս:

Ալեքսիևիչն ասում է, որ փշուր-փշուր հավաքում է «ներքին», «տնային» սոցիալիզմի պատմությունը. «Կարմիր» կայսրությունն արդեն չկա, իսկ «կարմիր» մարդը կա: Շարունակում է լինել»:

Եվ թող հակասական չթվա, բայց, ի տարբերություն կյանքի, գրականությունը տրամաբանական ու հետևողական է: Եվ երբ անցյալը իմաստավորելու կարիք է լինում, գեղարվեստական տեքստեր գրող հեղինակներ պետք չեն: Առաջին դեմքով խոսք հասցնողներ են պետք: Պետք են փաստաթղթեր ու դրանք ներկայացնող լրագրողներ/գրողներ:

«Ուսուցիչս՝ Ալես Ադամովիչը, կարծում էր, որ 20-րդ դարի սարսափների մասին արձակ գրելը սրբապղծություն է: Այստեղ չի կարելի հնարել: Ճշմարտությունը պետք է մատուցել, ինչպես որ է: Հարկավոր է «գեր-գրականություն»: Պետք է խոսի ականատեսը: Կարելի է հիշատակել և Նիցշեին իր այն խոսքերով, թե ոչ մի արվեստագետ չի դիմանա իրականությանը: Չի կարող կրել այն»,- ասել է Ալեքսիևիչը:

Եվ ոգևորիչն այն է, որ փաստերը հավաքագրողն ու տեսանկյուն գտնողը միշտ անհատն է: Եվ Սվետլանա Ալեքսիևիչն էլ, «թաքնվելով» իր հերոսների խոսքերի հետևում, ավելի հեղինակ է, քան բոլոր մնացած գրողները: Նա անցյալում գտնում է այն, ինչը թույլ չի տալիս տեսնել ապագան:

Լրագրությունը հիմա արժեզրկվել է նույնքան, որքան մարդկային կյանքը: Եվ խնդիրն այն է, որ լրագրողները հազվադեպ առիթներ են ունենում իրենց աշխատանքը դիտարկել որպես շղթա: Կամ էլ՝ իրենց նյութերը ապագայում տեղադրված ու կարևորված տեսնել:

Թյուր կարծիք է, որ լրագրողը այժմեական, անցողիկ ու սենսացիոն նյութեր մոգոնող/ կորզող մեկն է, որին քչերն են սիրում և որին շատ հեշտ է սաստել կամ կաշառել:

Պատկերացնենք, թե մեզանից յուրաքանչյուրն իր կյանքի ընթացքում գրված բոլոր տեքստերը ի մի է բերում մեկ պայմանական վեպում: Ի՞նչ կստացվի: Եվ կստացվի՞ արդյոք:

Սվետլանա Ալեքսիևիչի գրքերը անձնական ստացվել-չստացվելը հասկանալու լավ առիթ են: Չէ՞ որ ստացվում ու կայանում ես լրագրության մեջ, երբ ասելու բան ունես ու գիտես՝ ինչպես ասել:

«Ֆլոբերն իր մասին ասում էր, թե ինքը մարդ-գրիչ է, կարող եմ ասել, որ ես մարդ-ականջ եմ… Սիրում եմ, թե ինչպես է մարդը խոսում: Սիրում եմ միայնակ մարդու ձայնը: Դա իմ ամենամեծ սերն ու կիրքն է»,- ասել է Սվետլանա Ալեքսիևիչը:

Անտրամաբանական իրավիճակներում (օրինակ՝ Ալեքսիևիչի վերջին «Սեքոնդ հենդի ժամանակը» վեպում նկարարագրված), երբ մարդուն տալիս են ազատություն, իսկ ինքը մոլորված ու շվարած մտածում է, որ իրենից խլել են կյանքի ժամանակը, շատ կարևոր են «մարդ-ականջները»:

Կարևոր են լրագրողները, որոնք ունակ են իրենց մասնագիտությամբ իրենց ժամանակի հակաուտոպիստական պատկերը ստեղծել:

Նունե Հախվերդյան

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել media.am-ի տեսակետների հետ: