Ապաշնորհ քաղաքական գործիչներ, ագահ հոգևորականներ, ռուս-թուրքական հարաբերություններ, օլիգարխներ, սոցիալական անարդարություն, անպատիվ մտավորականներ, մամուլի ազատություն… Այս թեմաներով ՄեդիաԼաբ  կայքի ծաղրանկարները , որոնք շուտով լույս կտեսնեն արդեն «Ցեց» քաղաքական երգիծաթերթի էջերում, նույնքան ակտուալ են եղել նաև 19-20-րդ դարերում լույս տեսնող հայկական երգիծաթերթերում:

Չարենցի անվան Գրականության և արվեստի թանգարանի հայ մամուլի արխիվն ուսումնասիրելիս ինձ համար էլ անակնկալ էր, որ նշված ժամանակահատվածում Կոստանդնուպոլսում, ավելի ուշ՝ Թիֆլիսում, ԱՄՆ-ի, Եվրոպայի ու Մերձավոր Արևելքի հայկական գաղթօջախներում հարյուրից ավելի երգիծաթերթեր են հրատարակվել: Առաջիններից մեկը 1833-1888 թթ. Պոլսում լույս տեսնող «Լապտեր դիոգենեան» երգիծական հանդեսն էր (խմբագիրներ՝ Ի.Տերենց, Ա.Աշճյան):

1870-ին Պոլսում լույս է տեսել «Փող առավոտյան» երգիծական օրաթերթը, որի խմբագիրը Հակոբ Պարոնյանն էր:

Թե որքան ճնշված ու անազատ էր Թուրքիայում լույս տեսնող հայկական մամուլը,  ցույց է տալիս այս ծաղրանկարը՝ տպված 1909 թ-ի «Խարազան»  երգիծաթերթի առաջին համարում: Մակագրությունը՝ «Պետական խորհրդին մէջ: Մինչեւ որ ասանկ կապուած կապկպուած մամուլ մը չունենանք, չենք կրնար քաղաքակիրթ տերութեանց կարգը անցնիլ»:19-րդ դարի կեսերին՝ ընդհուպ Ցեղասպանության շրջանը, Թուրքիայում հայկական թերթերը դժվարություններով և անկանոն պարբերականությամբ էին լույս տեսնում: Մասնավորապես, «Մեղու» երգիծական հանդեսը (սկսել է հրատարակվել 1856-ից) փակվելու եզրին էր, երբ հանդեսը փրկելու նպատակով արտոնատերը՝ Հ. Սվաճյանը, «Մեղվի» խմբագրությունը հանձնում է Հակոբ Պարոնյանին: Պարոնյանի խմբագրած «Մեղուն» երգիծանքով էր գրում հայ և թուրք իշխանավորների, մեծահարուստների, ազգայի մարմինների, հատկապես Քաղաքական ժողովի, իրենց կոչմանը չհամապատասխանող հոգևորականների (բայց ո´չ եկեղեցու) մասին:

«Մեղվի» այս ծաղրանկարում ներկայացված է հայերի ազատության աստիճանը Թուրքիայում:
1884-ից 1888 թթ. Պարոնյանը խմբագրել է նաև «Խիկար» երգիծական հանդեսը:
Պահպանված այս համարում Պարոնյանն իր «Թղթակցություն» հրապարակմամբ ծաղրում է բոլոր այն մեծահարուստներին, որոնք զլանում են վճարել բաժանորդագրության համար՝ թերթին դնելով սնանկացման եզրին:

1873-1875 թթ. Պոլսում հրատարակվել է «Խէյալ» երգիծական շաբաթաթերթը (խմբագիր՝ Հովհաննես Թընկըրյան): 1875-1877 թթ., դարձյալ Կ. Պոլսում, լույս է տեսել «Միմոս» ազգային հանդեսը (խմբագիրներ՝ Հ.Հաճյան, Ա.Սագայան): 1897-ին՝ «Մոզայիք» երգիծաբանական ժողովածուն (խմբ.՝ Հ.Հաճյան):
1894-1897 թթ. Աթենքում, ապա Լոնդոնում` «Ապտակ» երգիծաթերթը, խմբագիր՝ Ավետիս Նազարբեկյան:

1909-ին Պոլսում լույս է տեսնում «Խարազան» երգիծական շաբաթաթերթը (խմբագիր՝ Արամ Անտոնյան): Թերթում տպագրվում էին Մելքոն Կյուրճյանը (Ցեղասպանության զոհ), Երվանդ Օտյանը:
Սա «Խարազան»-ում տպագրված ծաղրանկարներներից մեկն է:
Մակագրություն՝ Հակոբ Աշոտ եպիսկոպոս, փոր մը մորուքի մը մէջ:

1912 թ.-ին Կ.Պոլսում լույս է տեսել «Ապուշներու տարեցոյց» հանդեսը՝ «միմիայն սրամիտ անձերու գործածության համար»: Լույս է տեսել միայն մեկ համար, որը կազմել է Երվանդ Օտյանը:  

Ցեղասպանությունից առաջ Պոլսում լույս են տեսել երգիծական հանդեսներ՝ «Կիկօի տարեցոյցը» (1910-1915), «Կինտո» (1913-1914) երգիծական պատկերազարդ թերթերը, որոնց խմբագիրը՝ Գրիգոր (Կիկօ) Թորոսյանը 1915-ի Ցեղասպանության զոհ է:
 

Ցեղասպանությունը, թուրքերի բարբարոսությունները Արևմտյան Հայաստանում, ևս երգիծանքի նյութ են դարձել: Օրինակ՝ «Ցախավել» թերթում, որը լույս է տեսել 1915-1921 թթ., Բոստոնում, Նյու Յորքում (գլխ. Խմբագիր՝ Ս.Կյուլոյան):Ի դեպ, Ցեղասպանությունների, մասնավորապես՝ Հայոց ցեղասպանության  թեմայով ծաղրանկարների ցուցահանդես բացվեց  2015-ին, Նկարիչների միությունում…

1908-1926 թթ. Պոլսում ընդհատումներով լույս է տեսել «Կավռօշ» երգիծական հանդեսը (խմբագիր՝ Ե. Թոլայան):Սոցիալական այս ծաղրանկարը «Կավռօշ»-ի համարներից է:-Երեկ աղքատ մարդու մը հարցուցի որ  «Եթե հիմա քեզի հարիւր ոսկի տամ, ի՞նչ կընես, մարդը պատասխանեց թե  «Ի՞նչ պիտի ընեմ, ուրախութենես կը խենդենամ»:
-Էյ դուն ի՞նչ ըրիր:
-Ես ակ խեղճ մարդուն մեղքցայ եւ չձգեցի որ խենթենայ:

19-րդ դարի վերջի արևմտահայ մամուլը չէր կարող ազգային զգացումներ արծարծող որևէ բովանդակություն կամ առհասարակ ընթերցողին հետաքրքրող լուրջ բովանդակություն ունենալ: Ազատ խոսելու միակ հնարավորությունը երգիծանքն էր, այն էլ՝ չափազանց վերահսկվող:  

1876 թ. գրաքննության խստացումը անհետևանք չէր նաև 1874-ից լույս տեսնող «Թատրոն» երգիծական հանդեսի համար, որը, փաստացի, «Մեղու»-ն էր՝ այլ անվանումով, խմբագիրը՝  Հակոբ Պարոնյանը: 1877 թ. սկզբներին արգելվում է հանդեսում տպագրել քաղաքական ենթատեքստ ունեցող «Կսմիթներ» շարքը, իսկ արդեն հունիս ամսին երգիծաթերթը փակվում է:

1906-1926 թթ. Թիֆլիսում լույս էր տեսնում «Խաթաբալա» երգիծական հանդեսը (խմբագիր՝ Աստվածատուր Երիցյան):

1908 թ-ի այս համարում տպագրված ծաղրանկարն այսօր կարող էր վերնագրվել՝ «Ժամանակակից ամենակարող Ծառուկյանը և երկրպագող ժողովուրդը»: Բայց հեռավոր 1908-ին այն մակարգրված էր այսպես. «Ժամանակակից ամենակարող Ա. Մանթաշեանը և երկրպագող ժողովուրդը»:

Հարյուրավոր երգիծական թերթերից մի քանիսին հպանցիկ այս անդրադարձը ցույց տվեց, որ հարյուրամյակները անցնում են, սակայն Հայաստանում խնդիրները նույնն են մնում: Այնպես որ՝ բարի գալուստ, «Ցեց»: Մենք քեզ սպասում էինք:

Լիլիթ Ավագյան

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել media.am-ի տեսակետների հետ: