2013.12.10,

Տեսակետ

«Հիմա խոսքի համար ոչ թե դատում են, այլ խոսքը բանի տեղ չեն դնում»

author_posts/nune-hakhverdyan
Նունե Հախվերդյան
twiter

Լրագրող, արվեստի քննադատ

Շուտով պատրաստ կլինի «Անկարելին՝ կարելի» վավերագրական ֆիլմը, որի առանցքում Խորհրդային Միությունում գոյություն ունեցող «սամիզդատ» երևույթն է՝ ընդհատակում տպագրվող ու թաքուն (նեղ շրջանակներում) տարածվող գրական և տեղեկատվական այն շերտը, որը պաշտոնապես որակավորված էր որպես «վտանգավոր», «հակասովետական» և «զրպարտություն պարունակող»:

Բառը ծագել է որպես պետական հրատարակչության ծաղրական նմանակում (госиздат-самиздат): Ինչպես ասել է Վլադիմիր Բուկովսկին, «ինքս գրում, ինքս խմբագրում, ինքս տպագրում, ինքս տարածում ու ինքս էլ դրա համար բանտ եմ նստում»: «Սամիզդատի» ամսագրերը, ինքնաշեն գրքերը, ձեռագրերը, մեքենագրված տեքստերը ազատ վաճառքում չէին հայտնվում, այլ ձեռքից ձեռք էին անցնում և ընթերցող-տարածողների յուրահատուկ ցանց ստեղծում:

«Անկարելին՝ կարելի» ֆիլմի հեղինակ, հրապարակախոս և բանաստեղծ Տիգրան Պասկևիչյանը «սամիզդատի» գաղափարն ու տարածման ձևը նմանեցնում է ինտերնետի կառուցվածքին. երկուսն էլ լսարանը ընդարձակելու ձգտում ունեն, և երկու տիրույթներում էլ մարդն ինքն է ընտրում, թե ինչ կարդալ:

Համատարած ցենզուրայի պայմաններում «սամիզդատը» (օգտագործելով ավելի թարմ տերմինը) սոցցանցերի դեր էր կատարում՝ իրազեկելով մարդկանց և միաժամանակ ստեղծելով համայնքի այն մոդելը, որը Սովետի քարոզից ու գրաքննված տեքստերից ավելի էր ուզում իմանալ:  

Ընդհատակում տպագրվում ու գաղտնի կերպով տարածվում էր դիսիդենտական գրականությունը, պոետիկ ժողովածուներն ու ընդհանրապես այն ամենն, ինչ չէր համապատասխանում ռեժիմի ընտրած գծին (անգամ խոհարարական բաղադրատոմսերը, նոտաները, քարտեզները և այլն):

Հետաքրքիր է, որ «սամիզդատի» բեսթսելերներ էին դառնում ոչ թե գնահատականները կամ կոչերը, այլ քրոնիկոնները, դատական պրոցեսների սղագրությունները: Օրինակ՝ Նիկիտա Խրուշչովի ճառը, որտեղ քննադատվում էր Ստալինի «անձի պաշտամունքը», առաջին անգամ տարածվեց հենց «սամիզդատի» ցանցով, քանի որ ԽՍՀՄ առաջին դեմքի ճառը պաշտոնական մեդիայում ամբողջությամբ չէր հրապարակվել:

Ինֆորմացիայով գերհագեցած և որոնման համակարգերով հարուստ 21-րդ դարում ապրող երիտասարդների համար «սամիզդատը» կարող է աներևակայելի հեռու պատմություն թվալ:

Բայց պատմության այս էջը մեդիա դաշտն ազատականացնելու (և լայն իմաստով նաև քաղաքացիական հասարակություն ձևավորելու) առաջին քայլերից է եղել: Եվ տոտալիտար համակարգում այդ քայլը անելու ունակ մարդիկ սթափ գիտակցել են, որ պատիժը դաժան է լինելու: Բայց արել են այդ քայլը:

1960-70-ականների սերունդն իր մաշկի վրա է զգացել ազատ խոսքի ու Խորհրդային միության գաղափարախոսությանը հակադրվելու հետևանքները: Խոսքը արթնացնում ու ոգևորում էր: Նաև ուղեկցվում էր սարսափով, քանի որ ամեն վայրկյան ձերբակալվելու, արտաքսվելու, գնդակահարվելու վտանգ կար:

Այդպես տևեց մինչև 1980-ականները, երբ «պերեստրոյկա» կոչվածը վերացրեց «երկաթյա վարագույրը», ու չգրաքննված խոսքը հոսեց Սովետական կայսրություն:

«Անկարելին՝ կարելի» ֆիլմում «սամիզդատի» գլխավոր դերակատարների հետ հարցազրույցներ են, արխիվային նյութեր և ամենակարևորը՝ հրավեր խորհելու մեր ոչ վաղ անցյալի մասին, որտեղ կար վախ և այդ վախից ծնվող ամոթի զգացումը հաղթահարելու ներքին ջանք: 

Սամիզդատի մասին հիշելը (իսկ ավելի երիտասարդ սերնդի համար՝ ծանոթանալը) նաև կրթական դեր ունի: Տիգրան Պասկևիչյանը ցանկություն ունի ֆիլմը ցուցադրելու ոչ միայն հեռուստատեսությամբ, այլև որոշ հայաստանյան բուհերում: Նա հույս ունի, որ, անցյալի մեջ սուզվելով, հանդիսատեսը կբացահայտի ներկան:

Լայն իմաստով՝ «սամիզդատը» ծնվեց հասարակական անբավարարվածությունից: Երբ մարդն զգում է, որ իրեն կիսաճշմարիտ կամ ակնհայտորեն կեղծ ինֆորմացիան են մատուցում, նա սկսում է ձգտել ինֆորմացիայի այլընտրանքային աղբյուրների: Եվ ոչ միայն ձգտում, այլև ինքն է դառնում այդպիսի աղբյուր:

Միշտ էլ այդպես է. երբ փակվում են ինքնաարտահայտման ուղիները, մարդիկ անպայման գտնում են ելքեր: Եվ «սամիզդատն» էլ դրա ապացույցներից մեկն է:

Մարդը չի կարող չարտահայտվել: Կարծում եմ՝ նախնադարում արված ժայռապատկերները կամ կավե սալիկների վրա արված գրառումները մեծ հաշվով նույնպես «սամիզդատ» են, քանի որ դրանք էլ մարդու ինքնաարտահայտման ձևերից են:

Պարզապես իշխանությունը (ցանկացած իշխանություն) ավելի ուշ հասկանում է, որ դա կարևոր է, և որոշում է խոսքի հանդեպ վերահսկողություն հաստատել՝ դարձնելով այն էլիտայի մենաշնորհը:

Իշխանությունը հիմա էլ է փորձում վերահսկել մեդիան:

Հիմա վերահսկումը ոչ այնքան պատիժով, որքան տարատեսակ ֆեյքերի ստեղծումով է կատարվում: Բայց «սամիզդատը» այդ հնարավորությունը չէր տալիս:

«Սամիզդատի» գաղափարը շատ պարզ է. մարդը կարդում է որևէ բան և ուզում է, որ ուրիշն էլ կարդա:

Ինչպես մեր ֆիլմում ասում է հայտնի ռուս իրավապաշտպան ու բանաստեղծ Նատալյա Գորբանևսկայան, «մեկը տպագրեց, տվեց մյուսին, մյուսը՝ մյուսին, և այդպես սկսվեց գոյանալ ու ճյուղավորվող շղթայի պես կարգավորվել ցանցը»: Անգամ այսպիսի միտք կար՝ «եթե «սամիզդատ» ես կարդում, ուրեմն դիմադրում ես ռեժիմին:

Ցանցի գոյությունը շատ կարևոր է, իրականում այն նման է ինտերնետին: Ի վերջո, մարդը միշտ էլ կարող է կարդալու բան գտնել, բայց նա նաև ուզում է կիսվել իր կարդացածով, այսպես ասած՝ «share» անել իր համար կարևոր ինֆորմացիան ու «like»-եր՝ շնորհակալական խոսքեր ստանալ:

Բնականաբար ինտերնետը բոլորովին այլ պայմաններում է ստեղծվել և այլ փիլիսոփայություն է ունեցել: Սկզբում ինտերնետը Պենտագոնի ռազմական խնդիրներներ է լուծել, և հետո է միայն ազատականացել:

1950-70-ականներին Հայաստանում ընդհատակում տպագրվող նյութեր գրեթե չենք ունեցել: Հայալեզու «սամիզդատի» պահանջ չի՞ եղել:

Հայաստանում շատերը տեղյակ չէին «սամիզդատից», իսկ ոմանք (մոտավորապես 3-5%-ը) ռուսական նյութերն էին կարդում:

Ինձ թվում է՝ Հայաստանում միշտ մեկ խնդիր է եղել. ազգային վիրավորվածությունը հաղթահարելը:

Եվ երբ խորհրդային կարգերը 1950-ականներին որոշ բաներ թույլ տվեցին (ասենք՝ տպագրվեցին Պարույր Սևակի «Անլռելի զանգակատունը», Անդրանիկի մասին գրքերը), հայերը դրանով բավարարվեցին:

Հայաստանում բազմացվել ու տարածվել են, օրինակ, 1963թ.-ի «7 հայրենասերների գործի» նյութերը, որոնք, ըստ էության, քաղբանտարկյալների մեղադրական եզրակացությունների հավաքածու էին:

Հետաքրքիր է, որ միշտ արգելվում է ոչ այնքան մանիֆեստը, որքան զուտ գեղագիտությունը: Էսթետիկան ավելի՞ վտանգավոր է, քան իդեոլագիան:

Ցանկացած գաղափարախոսական աշխարհայացքների շեղում արգելված էր, քանի որ իշխանությունը դրա մեջ վտանգ էր տեսնում:

Տոտալիտարիզմը հենց նրանով է տոտալիտարիզմ, որ ոչ մի շեղում թույլ չի տալիս: Հենց թույլ տվեց, արդեն տոտալիտարիզմ չէ:

ԽՍՀՄ-ում, օրինակ, «Մետրոպոլ» «սամիզդատ» հանդեսով գրողները փորձեցին ալտերնատիվ հարթակ ստեղծել: Նկարիչները նման հարթակ ունեին՝ մի կիսանկուղային փոքր տարածք էր Մոսկվայի Մալայա Գրուզինսկայա փողոցում:

Ու թեև ԿԳԲ շարունակում էր միջամտել նկարիչների ցուցադրություններին, սակայն ամեն դեպքում իրենք ունեին ցուցադրվելու տեղ:

Գրողներն էլ էին դա ուզում, բայց դա իրենց թույլ չտրվեց: Բրոդսկին, Ախմատովան, Սոլժենիցինը միայն «սամիզդատում» էին տպագրվում: Իշխանությունը լուրջ պատճառներ ուներ ալտերնատիվ գրականությունը արգելելու համար:

Սովետական միությունը հիմնված էր գաղափարախոսական մենաշնորհի վրա, և եթե այլակարծություն թույլ տար, արագ կփլուզվեր:

Ինչն էլ, ի վերջո, տեղի ունեցավ Գորբաչովի օրոք:

Արգելքներն ու հետապնդումները սկսվում էին գեղարվեստական գործերի տարածումից, բայց հետագայում անպայման հանգում մարդու իրավունքների պաշտպանության հարցին: Մի՞շտ է այդպես:

Երբ մարդուն թույլ չեն տալիս արտահայտնվել ու ճնշում են, նա սկսում է ճնշմանը դիմադրելու գործիքներ փնտրել, և խնդիրն իրավապաշտպանական հարթություն է տեղափոխվում:

Այդ իմաստով «սամիզդատը» մարդու իրավունքների պաշտպանության ունիկալ փորձ է տվել:

Մարդկանց զանգվածաբար կալանավորելու դեպքում կարևոր է, թե նրանք ինչպես են իրենց պահում հարցաքննության ժամանակ, ինչպիսի տրամաբանությամբ են պատասխանում հարցերին:

Վլադիմիր Ալբրեխտի «Ինչպես դառնալ վկա» գիրքը կամ Ալեքսանդր Եսենին-Վոլպինի խորհուրդները շատերին են օգնել:

Ասենք՝ եթե բռնում են մեկին, ում մոտ «Աստվածաշունչ» է հայտնաբերվել ու հարցնում են՝ «Որտեղի՞ց ձեզ այս գիրքը», Ալբրեխտը խորհուրդ է տալիս պատասխանել՝ «Մաթեոսից»…

Կամ էլ կիրառել Հիսուսի ու Պիղատոսի զրույցի մոդելը, երբ չես խաբում, բայց չես էլ հաստատում՝ ասելով՝ «Դա ոչ թե ես, այլ դուք ասացիք»:

Ընդ որում՝ Ալբրեխտի մշակած հարց ու պատասխանի սիստեմը հիմա էլ է օգտագործվում, իսկ սովետական տարիներին այն ուղղակի անգնահատելի էր: Նա հավաքում էր նկարիչների, գրողների, այլախոհների ու գաղտնի բնակարաններում իրավապաշտպանական թրեյնինգներ էր անցկացնում:

Ընդհանրապես բոլոր ժամանակներում էլ պետք է իմանալ, թե ինչ իրավունքներ ունի բերման ենթարկված մարդը:

Օրինակ՝ երբ ինձ էլ մի անգամ տարան ոստիկանություն, գրպանումս օրենքի վերատպված մի քանի էջեր կային, որոնք ինձ շատ պետք եկան:

«Անկարելին՝ կարելի» ֆիլմում ակնարկվում է հումորը՝ ծաղրանկարները, երգիծական պոեզիան, որպես մեդիա զենք օգտագործելու մասին:

Հետաքրքիր է, որ «սամիզդատի» շատ գրողների բռնել, բանտարկել, ոչնչացրել են, բայց ծաղրանկարիչներին գրեթե ձեռք չեն տվել:

Պատկերն այդքան ազդեցիկ չէ՞ր, որքան խոսքը:

Կարծում եմ՝ ծաղրանկարն ավելի շուտ լիցք պարունակող գործ է, իսկ անմիջական խոսքն ավելի վտանգավոր է:

Թեև այսօրվա ցանցն ու «սամիզդատը» մեր պատկերացմամբ նմանություն ունեն, բայց նրանց միջև գոյություն ունի նաև մեծ տարբերություն:

Այն ժամանակ գրելը, տեքստերը մեքենագրելն ու տարածելը քաղաքացիական սխրանք էր, իսկ հիմա այդպես չէ: Հիմա ամեն ինչ շատ սովորական է, կարող ես ամեն ինչ՝ ուզածդ ախմախությունը գրել: Եվ գրածիդ այլևս հարգանքով չես վերաբերվում:

«Սամիզդատի» մասին խոսելն իրականում շատ եմ կարևորում, քանի որ ուզում եմ հիշենք, թե ինչպես էին անցյալում խոսքի համար մարդիկ դատվում, հոգեբուժարաններում հայտնվում, մահանում, արտաքսվում… Ի վերջո, արտաքսվելն էլ հաճելի բան չէ:

Ճիշտ է՝ մարդը Սովետից Եվրոպա էր գնում, բայց իր ծննդավայրը վերադառնալու հնարավորություն այլևս չէր ունենում: Շատերի վկայությամբ՝ իրենց համար դա անտանելի պատիժ էր:

Երբ խոսքի նկատմամբ հարգանք կա, խոսքն ինքնին արժեք է դառնում:

«Սամիզդատի» պարագայում այդպես էր, և եթե հիմա հիշենք այդ մասին, միգուցե մեզ մոտ էլ ինչ-որ բան կփոխվի: Ասենք՝ ինտերնետ մտնելիս ոչ թե կդատարկաբանենք, այլ մեզ տրված գործիքը կօգտագործենք ինչ-որ կարևոր ուղերձ փոխանցելու համար:

Իսկ դա հիմա ոչ թե ցենզուրայի, այլ ընտրության հարց է:

«Ինքնաշեն» գրքերն ու ձեռագրերը փոխանցելիս, տարածողները նաև պատասխանատվություն էին կրում այն մարդու համար, ում տեքստ էին փոխանցում: Չէ՞ որ նրան կարող էին բանտարկել հակասովետական գրականություն կարդալու համար:

Շատերը, ում հետ հանդիպել ենք ֆիլմի նկարահանման ժամանակ, հենց այդ մասին էին խոսում: Նրանք վախենում էին, որ կդատեն ոչ թե իրենց, այլ ընկերներին ու հարազատներին, ում փոխանցել են արգելված գրականությունը:

Չմոռանանք, որ մատնիչները շատ էին:

Հիմա խոսքի համար չեն դատում…

Հիմա այլ մարտավարություն է. խոսքի համար ոչ թե դատում են, այլ խոսքը բանի տեղ չեն դնում, թողնում են անարձագանք: Օրինակ՝ երբ որևէ պաշտոնյայի դեմ հոդված գրելուց հետո այդ նույն պաշտոնյային հանդիպում ես փողոցում, նա ասում է. «Կարդացի, ուզում եմ ձեռքդ սեղմել, հիացած եմ հոդվածով»:

Այդ մոտեցումը տեքստը, հեղինակին սատկացնելու ձևերից մեկն է:

Եվ դրանով կարծես ամեն ինչ ավարտվում է: Այսինքն՝ այո, մենք հիացած ենք, դու գրիր, որքան ուզում ես, բայց ոչինչ չի փոխվելու:

Իսկապես չի փոխվելու՞:

Կարծում եմ՝ կարող է փոխվել, եթե իշխանությանն առընթեր սկսեն որոշակի գաղափարախոսական տարրեր առաջանալ: Բայց մեզ մոտ կարծես թե գաղափարախոսական վակուում է:

Դեպքեր գիտեմ, որ այս կամ այն լրատվամիջոցին կամ լրագրողին փող են առաջարկում՝ քննադատելու համար. «Արի՛ քեզ փող տամ, դու շարունակիր խոսել»…

Դրանից վատ էլ ի՞նչ կարող է լինել: Դա այն մոտեցումն է, որն ամբողջությամբ արժեզրկում է խոսքը:

Առանց այն էլ, մենք՝ հայերս, սովոր ենք կիսաձայն, երկյուղով խոսել, այսինքն՝ արդեն իսկ ինքնագրաքննված ենք:

Թվում է, թե անցել են այն ժամանակները, երբ չէր կարելի, օրինակ, սուլթանի, Ստալինի կամ ուրիշների դեմ խոսել, իրականում այդ ժամանակները չեն անցնել:

Հիշում եմ, երբ առաջին անգամ Վահագն Դավթյանը Ստալինին արյունռուշտ (թե՞ մարդասպան, լավ չեմ հիշում) անվանեց, հորաքույրս, ով արդուկ էր անում ու միաժամանակ հեռուստացույց դիտում, ապշահար արդուկը գցեց ձեռքից: Իր համար աշխարհը փլվեց… Լավ է, որ գոնե արդուկը ոտքին չընկավ:

Վերջերս հասկացա, որ հայերը նման են ջոկատի, որի հայացքը միշտ ուղիղ է:

Իսկ ցանկացած ջոկատ անպայման պետք է թիկունք ունենա (էդ պատճառով էլ, երևի, կառչել ենք ռուսներից):

Թիկունքից կարող ես փնթփնթալ, բայց նրանից նեղանալ, մերժել չես կարող, քանի որ, առանց թիկունք, ջոկատն անպաշտպան է:

Անհասկանալի պատճառներով որոշել ենք, որ ջոկատի կարգավիճակը մեզ համար նախընտրելի է: Մենք էլ կա՛մ պիտի գնանք առաջ ու հաղթենք, կա՛մ էլ մահանանք:

Չգիտեմ՝ որքանով է հավանական հաղթանակը…

Հարցազրույցը՝ Նունե Հախվերդյանի


Մեկնաբանել

Media.am-ի ընթերցողների մեկնաբանությունները հրապարակվում են մոդերացիայից հետո: Կոչ ենք անում մեր ընթերցողներին անանուն մեկնաբանություններ չթողնել: Միշտ հաճելի է իմանալ, թե ում հետ ես խոսում:

Media.am-ը չի հրապարակի զրպարտություն, վիրավորանք, սպառնալիք, ատելություն, կանխակալ վերաբերմունք, անպարկեշտ բառեր եւ արտահայտություններ պարունակող մեկնաբանությունները կամ անընդունելի համարվող այլ բովանդակություն:

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *